A CASA-MUSEO LEÓN Y CASTILLO

Por Pepe de Rocaforte

Galería do patio grande

            Se hai algo no mundo máis pesado e frío que un museo, dicía Fernández Flórez, é un artigo falando das obras que nel se sepultan. Así e todo, a pesar destas palabras de don Wenceslao, voume atre­ver a falar dun museo e dun par de obras nel expostas.

            Trátase da Casa-Museo León y Castillo na cidade grancanaria de Telde, e non a escollo só por tratarse dun museo envexable e modélico dentro dos do seu nivel, senón por haber nel algunhas pezas expostas que teñen certa relación coa Coruña.

            Tamén dicía non sei quen (lino hai pouco, pero non lembro onde) que o invento da escritura viñera servir para estragar a memoria. E será certo, porque no meu caso, se non deixo no momento constancia escrita, despois resúltame moi difícil acordarme das cousas.

Sala do epistolario

            Nunha das miñas visitas á Casa-Museo dos irmáns León y Castillo, observei tres pezas relacionadas coa Coruña. Non deixei nota escrita delas e agora, por máis voltas que lle dou, men­tres non me cadre de volver por Telde e miralas de novo, lémbrome só de dúas.

            A primeira é un tarxetón escrito por dona Emilia Pardo Bazán, no que lle informa a don Fernando León y Castillo o seu próximo desprazamento á Coruña para pasar unhas vacacións, ademais de contarlle algunhas outras novidades madrileñas daqueles días.

            A segunda é un óleo do pintor coruñés Antonio Caula Concejo no cal se representa o porto de Las Palmas de Gran Canaria. Pero este óleo tén un detalle curioso: Caula non estivera en Gran Canaria, nin tiña previsto viaxar alí. Polo tanto, ó non coñecer a cidade, enviáronlle para poder realizar o encargo unha fotografía. O negativo foi positivado do revés e en consecuencia o porto de Las Palmas aparece no cadro do pintor coruñés en sentido contrario ó real.

            Da terceira peza relacionada coa Coruña xa falarei outro día se acabo por acordarme dela.

Cástor e Pólux

Co aumento das horas de luz, celebraban en Roma unha festividade en honor dos xemelgos Cástor e Pólux, sempre cara finais de mes, os protectores dos mariños, cando o día xa se ve medrado, pois que foron eles quen venceron os piratas nas illas gregas, e foron quen de acompañar a Xasón na procura do Vélaro de ouro, durante unha travesía na que calmaron unha tormenta e anunciaron a mellora do tempo amosando sobre as súas cabezas unhas luces que se coñeceron como as luces de Cástor e Pólux, as mesmas que hoxe chamamos as luces de san Telmo. Estes xemelgos eran os garantes dos tratos comerciais e no seu templo custodiábanse os testamentos, os acordos e os convenios, pero tamén eran invocados para guiar ás almas dos finados polos camiños do Máis Alá, e curiosamente celebrábanse xusto ás portas dun novo mes que leva por nome o dunha das divindades do Alén.

            É curioso, pero o pasado día  25, celebrou a Igrexa a conversión de san Paulo. Xa sabedes o conto, cando o de Tarso ía no seu cabalo para perseguir ós cristiáns e unha luz o derrubou e lle fixo ver a verdade e a equivocación na que ata aquela viviu.

            Estamos pois nuns días en que a luz cobra protagonismo.

San Tirso e a procesión da Rosca de Oseiro

        

San Tirso está de festa en Oseiro. É o santo a quen, para torturalo, decidiron metelo nun caixón de madeira e serrar como se fose o tronco dunha árbore, pero tivo o favor divino e, no intre en que o serrón tocou o seu corpo, aquel volveuse feble como a cera e non lle fixo dano, por iso o santo leva consigo un serrón.

            Este é o santo que celebran na freguesía de san Tirso de Oseiro nestes días, arroupado cunha interesante procesión na que se sacan uns pans apotropaicos; unha celebración a que vos convidamos visitar e para a que hoxe recuperamos un artigo publicado no periódico A Nosa Terra, en xaneiro de 1996, polos colaboradores deste caderno Rosa B. Vizcaya e Francisco A. Vidal.

   

 A procesión da Rosca de Oseiro

         A procesión da Rosca, que se celebra na parroquia de san Tirso de Oseiro (Arteixo) o último domingo de xaneiro, caracterizada porque nela son portadas unhas bolas de pan adornadas con froitos. É unha das primeiras festas agrícolas que se celebran ó longo do ano en Galiza; e, asemade, unha das que mellor nos deixa ver a cristianización dun costume claramente enraizado na cultura greco-latina. Por outra banda, os pans en si, adornados e portados a modo de estandarte,  que fan alusión á dualidade sexual chamándose o pan do neno e da nena, poderíanse encadrar no que se vén chamando a arte efémera, na que as obras son pensadas para ser desfeitas cando cumpren a función para a que se criaron.

         A ritualidade agrícola desta festa está clara se temos en conta que a súa celebración coincide por proximidade coa festa da Candeloria (o dous de febreiro), pero antecede a esta nos días que van desde o último domingo de xaneiro (ou no seu caso o día de san Tirso) ó dous de febreiro, aínda que, entre os santos que forman parte da procesión ocupa un lugar destacado a imaxe de san Brais, que celebra o seu día o tres de febreiro; o que nos fai pensar que nalgún tempo, a procesión da Rosca formaba parte dunha celebración moito máis ampla, e que tiña como base unir ó patrón da parroquia coa Candeloria, pero que, por algún motivo se desligou dela ata converterse nunha festa independente.

         É esta unha celebración que se fai xusto cando o día comeza a medrar, cando empezar a aniñar os primeiros paxaros e florecen as primeiras plantas. Non moi lonxe de Oseiro, en Sada, igual que en outros puntos da bisbara das Mariñas, o día da Candeloria, os nenos, ó caer da tarde, acompañan á imaxe do Neno Xesús con ramos de mimosas (unha das primeiras flores do ano), e velas acesas.

         Na Roma Antiga, as festas dedicadas a Proserpina, quen fora raptada e levada ós infernos por Plutón, celebrábanse cunha procesión nocturna na que tamén se levaban velas acesas e ramas adornadas con froitos e doces, mentres era invocado o seu nome en ton triste, para rematar logo nunha festa de xúbilo e desenfreo.

  

       Pero o culto a esta deusa estaba intimamente unido ó que se lle rendía a súa nai Ceres, deusa da agricultura. Este mito cóntanos que Ceres, durante nove días buscou sen acougo á filla desaparecida, pero ó saber quen era o raptor, cegada pola dor e a ira foise ó Olimpo, e como non lle fixeron caso, impediu que o froito nacese. Era o frío e estéril inverno. E así, con todo o pobo rogando polo seu regreso, Plutón cedeu ó pedido da deusa e Proserpina puido volver para pasar unha parte do ano con súa nai, co que esta lle devolveu a fertilidade ós campo. Era a primavera.

         Por outra banda, segundo o xeógrafo Estrabón, na antigüidade, en Sicilia tamén se sacaban uns pans en procesión, durante a celebracións das Cotitias (festa en honor de Cotito, protectora dos animais e da caza), que se facían de maneira parecida ás da Démeter grega, deusa dos cereais, da que a Ceres romana tomou todas as características, e durante a que os devotos portaban pólas das que pendían froitas e bolas de cebada.

         O etnógrafo Taboada Chivite, ó falar da celebración da Candeloria en Galiza, lembra unha tradición da provincia de Ourense na que unhas nenas levaban pombas brancas e unha bica, bola de pan feita con fariña, ovos e azucre.

         Polo exposto, podemos asegurar que o caso da procesión da Rosca de Oseiro non está illado, e que nela se mesturan, por unha banda, dada a data, a celebración das Calendas e pola outra, dados os elementos usados, o culto á agricultura.

         A confección das Roscas de Oseiro atense a un ritual que obriga a amasar o pan sen sal e sen lévado o día de fin de ano pola tarde, e sacalo do forno antes de que se poña o sol, momento que se anuncia cunha salva de foguetes. Logo, este “derradeiro pan do ano” dúas roscas que, como dixemos fan alusión sexual o chamarse do neno e da nena, será gardado e exposto na igrexa ata o día da procesión.

        Cada unha das roscas colócase nunha pequena armazón de madeira e adórnase con flores e fitas de cores, e ata hai unhas décadas, rodeábase de froitas e doces propios da parroquia, que logo eran repartidos entre os nenos. Na actualidade substituíronse as froitas e os doces por caramelos.

         É costume que a procesión vaia arredor da igrexa, e antecedendo ás imaxes dos santos colócanse as dúas roscas, a do neno e a da nena, que logo serán repartidas o domingo seguinte ó san Brais entre todos os veciños.

         O pan sagrado de Oseiro consérvase todo o ano sen coller balor, e deben comer del persoas e animais para protexerse contra os males, revestíndose así dun caracter apotropaico, que o converte en amuleto contra todo tipo de maleficio.

O lintel de Oseiro, segundo Murguía

            Como a maioría dos lectores deste caderno sabe, don Manuel Murguía naceu na actual parroquia de Oseiro, no lugar de O Froxel, sendo daquela Oseiro un anexo da de Pastoriza. Nin seus pais nin ningún parente, agás o seu padriño de bautizo eran arteixáns, sen embargo el sempre gardou unha estima especial polo seu lugar natal, e así é que, no seu libro Galicia, publicado en 1888, no capítulo III, apartado V, ó referirse ós monumentos dos arredores de A Coruña fai unha chamada a pé de páxina tras citar :

            De este estilo (refírese ó románico) y de la era MCC es el curioso templo de San Tirso de Oseiro.

            Merece ser conocido este templo y en especial su portada, pues aunque modesta es interesante. El arco es de medio punto, y sus dos archivoltas adornadas, al pie de la cual se ven dos palomas, una de un lado y otra del otro. Debajo, dos ramas de oliva, que se unen por su punta, se extienden horizontalmente todo a lo lardo del dintel. Las cuatro columnas que la adornan son sencillísimas, con capiteles dóricos y pedestales que pudieran decirse del románico primitivo; tan toscas son.

            Pola nosa parte queremos resaltar que as pombas están apoiadas cada unha nun sol e nunha lúa, o día e a noite, o ben e o mal, e semellan peteirar ou beber da cruz florlisada baixo a que se acubillan, recolléndose todo o conxunto dentro dun círculo representativo do círculo do sol ou da vida. Por outra parte, queremos ver nas follas que don Manuel Murguía interpreta como olivas uns sarmentos ou bacelos de vide, unha planta que, como é sabido, abrolla, crece, dá o seu froito, seca e morre cumprindo o ciclo anual.

            Asemade, por falar das columnas da porta, resaltar a figura da dereita, que é un home mutilado, pois que algunha vez, segundo interpretan estudiosos como Mª José Domingo Pérez-Uguena, o que mantiña entre as mans era un falo, símbolo de fertilidade, que os pudorosos dalgún tempo mutilaron. 

ESPERANDO ÓS BÁRBAROS

Pepe de Rocaforte

    

esta edición en castelán
reproduce a portada italiana
cun oleo do propio Buzzati alusivo ó tema da novela.

        Retomando un fío anterior, volvo a “O deserto dos tártaros”, de Dino Buzzati, e a aventura do tenente Drogo, militar destinado a unha fortaleza nun lugar perdido da fronteira, onde se espera o asalto duns inimigos indeterminados, os tártaros.

            Na fortaleza transcorre o tempo e nada se sabe, nada sucede. O destino de Drogo será ir deixando pasar os anos nunha inactividade perpetua á espera dun futuro que nunca chega, men­tres se fai vello e se converte nun desarraigado sen ilusións nin esperanzas.

            O tema da espera dun perigo difuso, ou simplemente da espera, é relativamente frecuente na literatura. Relacionado en certo modo coa novela de Buzzati está, por exemplo, “Esperando a Godot”, de Beckett, e algún outro título que agora non me vén á memoria.

            O inicio da historia de Buzzati a min pareceume velo plasmado en imaxes no principio da película “O nome da rosa”. Tempo antes eu mesmo tivera un soño de contido similar, o cal me fixo pen­sar na posibilidade de se trataren de imaxes arquetípicas. Non sei.

J.M. Coetzee

            Tal vez Buzzati tomou a idea do poema de Kavafis, “Esperando ós bárbaros”. Recordemos os versos finais: ...porque cae a noite e non veñen os bárbaros, / e xente che­gada da fronteira / asegura que xa non hai bárbaros. / ¿E que será agora de nós sen bárbaros? / Tal vez ó cabo fosen eles unha solución.

            Aquí, neste punto, outro autor, J. M. Coetzee, toma o relevo e escribe “Esperando ós bárbaros”. Nesta novela Coetzee vai máis alá de Buzzati: a ameaza invisible vaise concretar, ímonos atopar cos bárbaros, uns seres mansos, indefensos, pero gracias a cuxa existencia o Imperio xus­tificará o uso da tiranía, a violencia e a crueldade, non só para sometelos a eles, senón principalmente a nós, os seus súbditos conformistas.

Aves de luz e esperanza

Apuntes sobre a simboloxía das aves

Xa se escoitan cantar os paxariños, e atendemos a un elemento digno de destacar dentro da iconografía galega de época antiga, relativa ás representacións en petroglifos ata ben entrada a idade de Ferro, onde non soen aparecer aves e sen embargo hai moitas lendas relacionadas con castros ou monumentos megalíticos, nos que si aparecen como elemento protagonista, tal a lenda do galo de Armentón (Arteixo), ou a da galiña e os seus pitiños do castro de Lañas (tamén en Arteixo).

As aves non son elemento mítico exclusivo de ningunha cultura, a mesma Biblia conta como Noé, unha vez que deixa de chover, soltou primeiro a un corvo para que vise se había terra onde pousar, e este, ave preeira, ficou comendo cadáveres e non volveu, e logo, soltou unha pomba, que si regresou cunha ramiña de oliveira no pico, no que sen dúbidas se pode entender como o primeiro símbolo de paz.

As aves, que non acostumamos a velas en actividades cinexéticas nas iconografías do mundo clásico, si aparecen con frecuencia asociadas a distintas divindades como atributos propios, tal a aguia, considerada como a raíña das aves, por ser a que voa máis alto, a máis maxestosa e poderosa está asociada con Xúpiter, o falcón, capaz de ver desde longas distancias a súa presa, ou máis aínda o seu ollo, tómase como símbolo de Horus, ou o moucho, unha ave nocturna, serena, atenta e silenciosa con Minerva e a sabedoría.

Asemade as cores das aves son unha das claves iconográficas que observamos, non é o  mesmo o negro dun corvo ca unha pomba branca, pois igual có corvo de Noé, a choia, tamén da familia dos córvidos e das pegas, ave que tamén se alimenta de cadáveres, era considerada polos gregos como ave de mal agoiro, mentres que a pomba, ave da deusa fenicia da fecundidade Astarté, de Venus e Cibeles, era un símbolo do ben e da esperanza.

Tamén a cegoña se tiña como atributo dos viaxeiros, debido a súa migración, e asemade como símbolo de amor filial para os romanos, dado que se pensaba que esta ave alimenta ós seus pais na vellez, razón pola que se asociaba a Xuno.

Como vemos, unha mesma ave pode ter distintos significados e verse de distinta maneira segundo as culturas, en función das súas peculiaridades,  da súa cor, dos costumes ou usos, asóciase a distintas divindades desde antigo e con esa simboloxía se manteñen hoxe en día.

O galo de Barrañán

   

         Na praia de Barrañán, no concello de Arteixo, onde as iconas con aves son unha tradición que se remonta os primeiros séculos do cristianismo, semella que o monte rompeu como se se afundise de súpeto contra o mar, e no límite da praia hai algunha furnas que os elementos mariños foron esburacando a través dos séculos con profundidade variable. Algunha deses furnas comunícanse entre si, pero outras introdúcense no subchán de maneira que ninguén pode sondar a súa profundidade.

            Pois nunha destas furnas que abre a súa boca cara o ocaso, ese punto de onde as crenzas populares din que vén o frío, a noite e a morte, ninguén era quen de asegurar a súa profundidade nin a dirección que tomaba no fondo da terra, así que, a alguén, ocorréuselle meter un galo e agardar para ver por onde saía se é que saía. E ó cabo dun tempo, cando xa todos daban o galo por perdido, este cantou no alto de Lañas. Saiu á luz, despois de entrar pola boca das tebras, preto do castro de Lañas (o castro onde mora a galiña dos pitos de ouro), mirando para a parroquia de san Pedro de Armentón, onde podemos ver unha antiga inscripción que nos fixo sospeitar que antes de que os paisanos rendesen culto a san Pedro, o santo que dicide a quen lle abre as portas do paraíso e a quen se invoca contra os raíos, xa adoraban a Xúpiter, o deus que pon condicións para subir ó Olimpo e castiga ós que lle levan a contraria botándolles un raio. Ben a inscripción máis ben parece referirse á data de fundación do templo.

            Pero a pregunta que agora nos planteamos é a seguinte: ¿Fálannos estas lendas do tránsito polo subchán, dunha especie de peregrinación polo hades dos gregos ata atopar a luz?.

A lenda de Lañas

Fálanos esta lenda da presencia dunha galiña con sete pitos de ouro, rubios coma o sol e ricos como a fartura que simboliza o prezado metal, uns pitiños que moran no castro de Lañas, como mostra da riqueza que alí habita, ou habitou nalgún intre da historia, nalgunha época dourada que permanece na memoria da xente, e fica alí agardando a quen saiba desfacer o encanto. Trátase dunha galiña que aparece ó amencer de certos días do ano coa súa rolada.

Alguén os viu, máis ninguén puido collelos, porque só son a presencia dun tempo de riqueza que se foi.

(Apuntamos como complemento a este artigo o titulado Hórreos en Arteixo)

UM APELIDO. UM NOME.

                                   Por UM-DO-CHAO.

VÁSQUEZ/VAZ.

O apelido.

 

Autorretrato de
Gregorio Vásquez de Arce

           Estamos perante um outro apelido patronímico que, como os já tratados Estévez e Paz, é exclusivo do universo galaico-português. Particularmente VAZ, a versom reduzida, estimamos ser abrumadoramente portuguesa (velaí o poeta Vaz de Camoens, por Camoes com origem na Galiza, freguezia de Camos, talvez Camós noutrora).

            No nosso caso, trataria-se da derivaçom galega do VELÁSQUEZ castelhano. Poisque este último é o que provém do nome de pia basco ou euskera BELA/VELA (co sufixo abundacional ASKO), que vem significando corvo. (De feito, o nome Vela subsiste como tal apelido por terras de Aragom).

            De Velasco saíu, pois, VELÁSQUEZ, e tamém BLÁSQUEZ, cos séculos deformados em Velázquez e Blázquez. (É de salientar como os franceses escrevem Velásquez o nome do pintor hispano… por certo, de origem luso polo paterno portuense Da Silva/De Silva, que acabou sendo desbotado). Todos aqueles castelhanos de naçom.

            No entanto, entre nós, Velasco déu o reduzido VASCO (que nada tem que ver co gentilício basco) e daí o VÁSQUEZ, por sua volta disfarçado em VÁZQUEZ (é o que chamam, em todos as mostras aquí traidas, fenómeno de arrastagem, o Z arrastando ou vampirizando o S).

Daniel Vázquez Díaz

            Cumpre, por último, esclarecer que nas Américas, onde tanto disparate se tem dado coa ortografia dos topónimos espanhois (exemplo: o apelido Vaeza, polo topónimo  Baeza) e dos apelidos galegos (exemplos: Lozada por Lo(u)sada, Sangurgo por Sanjurjo)… neste suposto concreto dá-se multitude de famílias VELÁSQUEZ e VÁSQUEZ, bem mais fieis à etimologia do que na península-mai.

As personagens.

1 Gregorio VÁSQUEZ de Arce (1638-1711), colombiano, de família sevilhana, talvez o mais importante representante da arte barroca hispanoamericana, 50 anos a pintar.

2 Ramón VÁSQUEZ de Novoa (1791-1856), chileno, de ancestros galegos, avogado e político conservador de controvertida trajectória.

M. Vázquez Montalbán

3 Horacio VÁSQUEZ (1860-1936), dominicano, militar e político, presidente da República em vários períodos, finalmente derrocado polo primeiro dos funestos Trujillo.

4 Daniel VÁZQUEZ Díaz (1882-1969), de Huelva, um dos grandes pintores espanhois do seu século (pintando, por darmos algumha mostra, os frescos do mosteiro da Rábida).

5 Manuel VÁZQUEZ Montalbán (1939-2003), barcelonês de pai galego, quem se tem autodefinido como “periodista, novelista, poeta, ensayista, antólogo, prologuista, humorista, crítico, gastrónomo, culé y prolífico en general”, o noso lembrado criador do investigador Pepe Carvalho.

Un home coméntalle ao seu compañeiro de butaca a danza dunha bailarina.

Por Pura Tejelo

                    As bailarinas teñen  o corpo esforzado pola disciplina e o sacrificio.  Os seus perfís  son o debuxo dunha nota musical, precisos, elegantes.

                    Pero fíxate naquela .  A da esquerda, esa que se aproxima , agora. O corpo desta muller, míraa, contempla o que estamos vendo.  Hai unha pequena redondez á altura da nádega, onde rematan as coxas, unha curva suavísima, biolóxica , unha pequena reserva natural, tan sensual.  Mesmo  sobe á  altura das súas  cadeiras, imperceptíbel, pero  que fai que a súa danza  sexa tan diferente. Creibel.  O seu corpo non  é demasiado alto e a delgadeza non é extrema, é a muller na xusta idade.  Podemos  supoñer que foi reprodutora, por iso  é aínda máis apetecíbel.  Observa o seu ventre, cantas veces soñaríamos ti mais eu cun ventre así, como unha suave almofada . No centro o embigo,  agora cando se estira e alza os brazos,  o ventre tórnase tan plano que confunde, como o das adolescentes, pero mira, qué tranquilidade, qué seguridade, cando se agacha e retorna o seu aspecto natural. Debe ser como un lugar en que soñar cercanías. Se  vas levando as mans polo seu corpo tópaste con que se vai estreitando . Poderías bailar con ela , pórlle un brazo arredor do van e levala polo salón adiante para a  envexa de todos.  Magnífica.  A unha muller así gustariame bañala, e ter unha esponxa diferente para cada parcela do seu corpo.
                    Agora sente este pianísimo, tantan, tantan...( E ía seguindo  coa cabeza a música. Eu asentía compracido e cómplice).
                 Un corpo novo ten músculo, pero ela, ten color. Os focos de luz douran un trozo de carne mais ca outro, como unha escultura con sombras.  Con relevo. Por iso a súa danza é tan completa.  Redondea as notas, os pasos. O compañeiro de baile faino en zigzag pero ela é unha auténtica espiral de música vivida. Arrastra. Respira. Escoita, é como se latese perto de nós.
              Ten as pernas interminábeis que se prolongan ate o brazo cando o levanta . Sabe o que está facendo. Dos pés á cabeza.  A punta dos dedos  teclearon tormentas e ceos de verán, por iso  aproveita ese paso, tan solemne, tan cercano que dá calofrio e á vez desexo, porque non inhibe parte ningunha do corpo.  Deixase ir.  É a madurez , amigo.  Unha profesional,  en plena madurez.  Máis ou menos  como a túa e a miña, que xa sabemos mirar todo.  En perspectiva, na súa completa  harmonía. Todo.

De Música

O CONCELLO DA CORUÑA TRATA DE PROHIBIR OS MÚSICOS NA RÚA

            Por Pepe de Rocaforte

Miki Nervio&
The Bluesmakers

Gaiteiro nA Coruña,

            Segundo oín na radio, Enrique Salvador, concelleiro de Medio Ambiente, presentará ó pleno municipal coruñés do martes 21 de febreiro unha nova ordenanza de ruídos, coa que entre outras cousas se pretende suprimir a presencia nas rúas de músicos que alteren a paz cidadá coas súas tocatas.

            Vaia a miña condolencia para “Miki Nervio & The Bluesmakers” co seu “Autentic Rial Strit Blus”, e tantos outros músicos que tanto animaron as rúas coruñesas en épocas menos represivas que a actual.

            E tamén me dou o pésame a min mesmo, pola miña oculta afección, a partir de agora seriamente obstaculizada, de fotografar músicos de rúa por canta localidade visito. Malos tempos para a alegría, amigos.

Gaiteiro, escocés, 
en Manhattan, Nova York.

Gaiteiro na praza do Obradoiro,
en Compostela

   

Músicos en Madrid

          Se a proposta municipal coruñesa vai adiante, teremos que viaxar fóra para ver estes músicos que alegran outras rúas coas súas composicións.

Músicos en Fisterra

Músicos fronte ó Metropolitan
de Nova York

San Sebastián

            Xa se ven algúns gromiños florecendo. As acacias xa están a punto de soltar esa explosión de amarelo que inunda as estradas, múltiples pequenas flores que anuncian a ansiada primavera, a vida que estaba durmida comeza a aparecer vestida de cores. A fecundidade é froito da beleza, da flor sae o froito, e morto tamén estaba Sebastián, un atlético soldado que non quixo ceder ás propostas de índole sexual que o seu centurión lle facía, e acabou sendo acusado de pertencer a esa secta que non respectaba ós deuses do imperio e seguía as leccións dun condenado á pena da crucifixión. Sebastián foi xulgado e condenado a morrer aseteado polos seus propios compañeiros, e cando o deixaban xa por morto, unha piadosa muller recolleu o seu corpo e curouno, facéndolle crer a todos que resucitara, como resucita a semente soterrada durante o inverno.

            O santo converteuse en símbolo de renacencia e desde os primeiros anos do cristianismo foi invocado contra a peste, pois, igual ca un apestado, tamén el co corpo cheo de chagas volveu á vida, e por iso aínda en lugares coma Castro Caldelas se celebra a véspera do seu día unha procesión con fachóns acesos percorrendo todas as rúas da vila (a peste curábase e cortábase queimando todo o que tivera contacto co enfermo), purificándoa ata que todo o mal foi arrastrado para ser queimado con eses paos ardendo nunha grande fogueira onde se lle dan vivas ó santo, e logo a cinza resultante é esparexida polas rúas como se fose o abono dos campos.

            Ó san Sebastián do Pico Sacro, soben os romeiros e deixan no camiño, en lugares ben visibles, xeralmente encima de algunha pedra, anacos de pan e viño, curiosamente invocando ó Pico Sacro e non ó santo:

                        Pico Sacro, Pico Sacro,

                        sáname este mal,

                        este mal que traio.

E é que moitas veces, o lugar é máis máxico aínda co santo que o preside.          

O nacemento de Hércules:

   

 Os nós, as serpes e a vía Lactea

Sabido é que a muller embarazada, segundo é crenza popular entre nós os galegos, non debe atar o corpo con nós, para que estes non impidan o mal parto, nin pode facer nós ó peitearse, porque o neno pode nacer co cordón umbilical arredor do pescozo, nin facelos cando cose pola mesma razón. Porque os nós, atan e así como impiden que pase o fío tamén coutan a vida que chega por esa especie de cordel nutricional que é o cordón da vida.

            Son vellas crenzas xeradoras de costumes que aínda se estilan e se remontan á lenda que narra o nacemento de Heracles (nome grego do Hércules romano), o fortachón heroe fillo dos amores ilícitos entre Zeus e Alcmena, que tanto ofenderon á esposa do grande deus.

Foi por iso que a agraviada Hera solicitou das Moiras (unha especie de fadas malvadas) que impedisen o nacemento daquel crío, e daquela elas, un fato de ruindade, sentaron á porta da casa de Alcmena cos brazos e as pernas cruzados (como se fosen nós), polo que a parturenta rabiaba de dor pero o crío non saía. O maldito sortilexio estaba matando á pobre muller e ó que levaba no ventre.

            Apiadada dela Galintías, unha tipa de palabra fácil, que a acompañaba con funcións de matrona en tan complicado intre, saíu á porta dando a falsa noticia de que Alcmena xa parira, e fíxoo con tal convencemento, que as Moiras asombradas de que o seu método non funcionase, erguéronse e levantaron os brazos e os puños ó ceo, ameazando contra quen fose que lle quitaba poder, e entón, unha vez que se desfixeron os nós, o neno saíu como un foguete, gordo e repoludo.

            Hera, aínda non satisfeita, meteulle un par de cobras no berce, pero o neno, aínda neno, colleunas e estrangulounas coas súas manciñas, demostrando que xa desde que tan só tiña días de vida ía pelexar contra o mal.

            Máis o neno, repoludo como era, tamén era mamonciño por demais, e non había leite que lle chegase, e choraba a cada intre pedindo máis e máis comida, e daquela Hermes, o mensaxeiro, o amigo de andar con contos, recados e trangalladas, aproveitando que Hera durmía púxolle ó pequeno a mamar dos seus peitos; pero foi nesta que a esposa de Zeus espertou e vendo ó cativo froito dos amores ilícitos do seu esposo sobre ela, arredouno de malos modos, de xeito que o fortachón infante ó saír, sen acabar de separar os beizos da mama divina, disparou dos peitos da deusa un chorro de leite que formou a Vía Lactea.

LECTURAS NOVAS E VELLAS

 Por Pepe de Rocaforte

            O francés Georges Polti resumiu nunha lista as 36 situacións posibles como argumento dunha obra dramática, resumo extensible a calquera outra peza de creación literaria. Para quen lle interese, a lista pódese atopar facilmente en internet.

            Aceptada a proposta de Polti, non será estraño vermos en toda nova lectura reminiscencias máis ou menos explícitas de calquera obra anterior. A semana pasada comentaba como “Intemperie” me trouxera á memoria “O deserto dos tártaros”. Hoxe sucédeme algo parecido con outra lectura, a de “Terra sonâmbula”, de Mia Couto, unha excelente novela, por certo. (A información nas orellas do libro dinos que un xurado na Feira Internacional do Libro de Zimbabue destacouna como unha das dez mellores novelas africanas do século XX).

            Estaba, xa digo, lendo e gozando coa obra do mozambicano, cando as historias que esta historia me contaba retrotraéronme a “Cien años de soledad”. Ó meu ver, Mia Couto reelaboraba en clave de Mozambique a novela colombiana de García Márquez. Tal vez non sexa una opinión correcta, tal vez non se trate de nada parecido, pero sentino así.

            E á vista de nos últimos tempos calquera libro novo traerme fatalmente á memoria a lem­branza dunha lectura anterior, pensei que mellor me será volver a aqueles textos que me encantaron anos atrás. Neles, en cada revisión, case sempre leva un a alegría de descubrir algún atrac­tivo antes inadvertido.

            Algo sempre novo e mellor, penso e poño por caso as obras de Álvaro Cunqueiro, ese soberbio fabulador, desenvolvendo sen esforzo, tamén sen alardes, a súa incrible imaxinación para á volta de cada lectura facerme sentir arrolado coma nos brazos envolventes da música de Johan Sebastian Bach mentres liña a liña continúo a facer máis e máis descubrimentes felices e inesperados.

Pregarias a santo Antón

         

                        Santo Antón, santo Antoniño

                        santo Antón o cacholeiro,

                        casei polo santo Antón

            volvín á casa solteiro.

Así que xa sabedes, mulleres que isto ledes, non confundir ó santo dos animais co santo dos galáns.

Como sabedes, hai unha confusión manifesta entre o santo Antón Abade, ermitán do século III e o santo Antonio de Padua, freire franciscano do século XIII; e para evitar confusións innecesarias, a voz popular advirte en verso, desde o momento no que o varón, o mozo ou o galán que necesita da súa axuda lle lembra ó animal que lle serve de atributo:

 Santo Antón, santo Antoniño,

             dáme forza no carallo

             coma ó porco no fociño.

            É evidente que, quen tal cousa lle pide a un santo, ou anda moi necesitado ou é un bruto.

            Tamén polas terras castelás se invoca ó santo das mozas e se confunde co dos animais para logo lamentarse a moza do home que lle tocou, , talvez por ter demasiada presa e non agardar ó mes de xuño para facer o pedido en condicións:

            Le pedí a san Antonio

             un mozo como un castillo

            me engañé de santo y dióme,

            una bestia por marido.

            Claro que, aquí, a confusión é máis doada de entender, porque tanto o santo do 17 de xaneiro como o do 13 de xuño teñen o mesmo nome.

Hórreos en Arteixo

            Xa se escoitan estes días os paxariños piadores nas primeiras horas da alba, xa medran os días e nótanse, e con eles, aínda a pesar do frío e da chuvia, os campos amosan pequenos brotes que convocan, tal mesa farturenta ás aves, facendo certo iso de que un campo con aves é un campo que anuncia un futuro de prosperidade.

            Por iso os paxaros que vemos coroando os pináculos dos hórreos ou pintados nos seus linteis, son anuncios de fartura, son unha invocación ó medre da semente que eles gardan.

          

  E este tipo de simboloxía é abundante en Arteixo, aínda en hórreos de feitura moderna e con novos materiais, de cemento e ladrillo as máis das veces, os cales tamén son máis doados de traballar para facer estas formas de pináculos con forma de espiga ou resaltando dúas aves que, acubilladas baixo un diamantado sol, forman coa súa silueta un cáliz, conxugando así a simboloxía relixiosa e pagá.

Santo Amaro e o paraíso

            Non faltan nesta época do ano os santos ermitáns, aqueles que buscan a paz na soidade e nos seus propios pensamentos, á fin este é un tempo de non andar a beber o vento. Pero aínda que sexan santos máis preocupados por quedar ben coas súas divindades, non deixar de servir como intermediarios para ben dos devotos.

            Contra o reumatismo e a dor de ósos invócase no quince de xaneiro a santo Amaro aquel que buscando o paraíso renunciou ó seu cargo de abade de mosteiro e embarcou con rumbo a Terra Santa, máis cando o barco en que ía atracou nunha praia para facer víveres, el retirouse a rezar, e tan a gusto estaba e tan fermoso era o lugar encontrado, que se esqueceu de volver; e o que para el só eran uns minutiños para o resto dos mortais foron trescentos anos que pasaron. E agardando por el crearon unha cidade, tiveron fillos, netos e netos deses netos. Tan velliño era e sen embargo volveu como se fora, só coa barba medrada.

            ¡Como non van festexalo en Lañas (Arteixo), co apelativo de santo dos vellos!. Méritos non lle faltan ó bo homiño. 

UM APELIDO. UM NOME.

                                                           Por UM-DO-CHAO.

PAZ/PÁEZ/PAIS/PAIO.

O apelido.

 

José Antonio Páez

           PAZ é apelido patronímico próprio nosso, compartilhado com Portugal, originado no nome PAIO (que em espanhol é Pelayo e dá Peláez), seguramente relacionado, di-nos X. L. M. Ferrín, co Pelagio grego (significando marinho).

            O nome de pía Paio (lembremos a Paio Gómez Charino) tamém funciona como tal apelido, inda que escaso, e del temos algum exemplo célebre, como logo se verá;  evocando entre nós, como nom, ao santo adolescente tudense de Crecente (século X: mesmo dando-se o apelido Sampayo/Sam Paio), do jeito que o Pelayo espanhol nos leva, decontado, ao quase legendário príncipe fundador do reino das Astúrias (século VIII, segundo alguns, um aristocrata visigodo com nome suspeitosamente grego)… tam caro ao franquismo, que mesmo derivou del àqueles pelayos… (Deixamos-lhe ao chefe do blogue deleitar-nos coa estória destes dous persoeiros).

José Mª Paz

            Nós preferimos fazer fincapé no enganoso PAZ, pola sua homonímia co sustantivo comum paz, o qual, lamentavelmente, nom é nada comum como concepto real. (Ora, imaginai-vos umha moça chamada Paz Paz Paz, que, se cadra, se dá nalgures…). Si tivo certo éxito a advocaçom católica de Nossa Senhora da Paz, poisque déu nome a La Paz (Bolívia) e é patroa da República de El Salvador… sem esquecermos a megalómana basílica de Côte d’Ivoire/Costa de Marfim, tamém conhecida como Sam Pedro da África (dado que é umha imitaçom da basílica vaticana)… Advocaçom mariana que originou o nome de pia Paz (Irene na Grécia).      Voltando ao apelido, do que com el acontecéu já damos a pista no título: o PAIS patronímico original (do que temos visto a versom PAYS, sendo PAES no português d’antano) déu lugar a um PÁEZ que, por contracçom, rematou em PAZ, assi de simples.

As personagens.

Víctor Paz Estenssoro

1 José Antonio PÁEZ (1790-1873), venezolano de origem canária, El Centauro de los Llanos, general do exército libertador e presidente da República por três vezes.

2 José María PAZ (1791-1854), exitoso militar argentino, neto do galego de Folgoso-Sobrado, Andrés Paz.

3 Pedro PAYO e Piñeiro (1814-1889), corunhês (com rua na cidade), frade dominico que chegou a arcebispo de Manila, prévia passagem polo bispado de Cebú (disque a diócese mais grande do mundo).

4 Pedro PAZ Soldán (1839-1895), peruano de oriundeza castelhana, literato e, sobre isso, primeiro lexicógrafo que publicou sobre peruanismos no espanhol.

5 Víctor PAZ Estenssoro (1907-2001), boliviano, da mesma família que José María, o cidadao que exercéu, en ocasions diversas, um cúmulo maior de anos como presidente da República, fundador do MNR (Movimiento Nacionalista Revolucionario).