CAMILO GONSAR, OBSERVADOR MINUCIOSO

Por Pepe de Rocaforte

Á parte da información proporcionada pola lectura dos seus libros; gustaríame ter mantido outra relación con este pensador a contracorrente, pero non puido ser. E non puido ser ata o punto de que en certa ocasión, xa próxima a súa morte, me enviou unha carta pedíndome non lembro que datos relacionados cun tío meu, escritor tamén, coma el.

Busquei agora a carta entre a desorde dos meus papeis e non atopei nin a petición de Camilo Gonsar, nin a copia da miña resposta. O que encontrei, supoño que como advertencia para non poñerme a perder o tempo en buscas inútiles, foi o sobre no que debería estar a carta que o escritor de Sarria me enviara, pero dentro non había ningún outro papel.

¿Que fixen entón? Pois o mellor que se me podía ocorrer: poñerme de novo a ler os libros de Gonsar, ós cales había tempo que non lles botaba unha ollada, e a cousa serviume ademais para tomar conciencia de pésimo lector que eu son.

Así por exemplo, no libro “Relatos Completos 1961-1995”, no capítulo titulado “Viaxe ao fondo do aseo público” atopeime cun texto que se me borrara por completo da memoria. O relato empezaba así: «Entrei en Nova York nun céntrico urinario publico, non só urinario [e] atopeime [...] nun longo corredor cunha serie de pequenos compartimentos sen portas a unha e outra beira, cada un deles ocupado por un cabaleiro en crequenas e cos pantalóns baixados, como era natural, pois estaban a facer as súas necesidades maiores á vista de quen quixese contemplalos».

Esa breve historia tróuxome á memoria a lembranza un tanto imprecisa de outro texto que me semellou podelo encontrar nalgún libro de Papini. Empecei a buscar en “Gog” onde me parecía máis probable ver algo relacionado con temas deste estilo e, efectivamente, aí estaba, no capítulo titulado “A. A. e W. C”: «A existencia dos comedores públicos é a proba máxima de que o home non saíu aínda da fase animalesca [...] O feito de que a mente humana non asociou aínda manduca e defecación mostra a nosa chocalleira insensibilidade[...] Na miña casa suprimín hai tempo o costume das comidas en común. Nos corredores hai portas pechadas cun cartel enriba onde aparecen as dúas letras A.A. Todos os hóspedes saben que alí dentro, a calquera hora, hai comida e bebida. Son cuartiños pequenos, pero luminosos, cunha soa mesa e unha cadeira única. O que ten fame entra alí e encérrase. Cando se farta sae, sen ser visto, e volve ás súas ocupacións. Ou ó seu vagar»...

Certo que a miña memoria conservaba a historia en sentido contrario. Para min aquel discurso de Papini debía ir por outro camiño. Algo similar, pero ó revés, como cando unha asociación cultural, sociedade, empresa mercantil, política, ou cousa polo xeito, daba un banquete para celebrar un éxito comercial, político ou cultural. Neste caso os convidados deberíanse sentar arredor dunha enorme mesa de xantar ovalada, onde todas as cadeiras terían un pulsador no asento que, ó lle dar a un botón, o asentadoiro abríase e permitía que o comensal fixese a evacuación necesaria sen ter que abandonar para nada o seu asento frente ós apetitosos pratos do xantar.

E chegado aquí decátome de que este fermoso relato está empezando a se prolongar excesivamente, así que considero conveniente deixalo e, en todo caso proseguir outro día con el, despois dunha nova investigación que, polo que levo atopado de momento, me parece bastante prometedora.

Casota de ausentes

 

Redondas e de ouro, segundo nos contou un pastor no alto do Iroite, eran as moedas que unha cabuxa destapou nunha mámoa e o seu dono aproveitou para emigrar a México e volver ó pouco tempo simulando que se fixera rico naquela terra de promisión, permitíndolle montar un hotel en Vigo que, polos anos oitenta do pasado século aínda estaba en funcionamento.

As lendas e os mitos xustifican a realidade da vida cando non temos unha explicación máis acertada ou cando queremos disimular a verdade, por iso, despois de percorrer a serra e de escoitar aquelas lendas que enchían de curiosidade a un mozo de vinte e poucos anos, imaxinando cantos tesouros de fantástica riqueza en forma de enxoval, para asegurar unha vida máis cómoda no Máis Aló, se poden agochar no enorme cemiterio que algún día foi esta serra, cando chegaba á Casota do Páramo e vía aquel petróglifo que os entendidos databan no século cuarto, só podía imaxinarme a algún eremita que alí, sobre aquel lugar de enterramento, trocando por gabanzas o xeito de acadar un pracenteiro lugar na Outra Vida, fixo da mámoa a súa casa-templo en sintonía coa natureza, rezándolle a ese deus solar ó que lle ofrece algo semellante a un ramo. Non me atrevo a dicir a que deus, porque deuses solares ou personificacións do sol hóuboos sempre, incluso o evanxelista xustificaba o nacemento de Xesús como o nacemento da luz do mundo. E imaxino a aquel anónimo anacoreta no punto máis alto da serra, o máis próximo ó ceo, gozando do sol que fai florecer a vida sobre a terra onde repousan os finados. ¿Pode haber moeda máis valiosa?

Como sempre inflúe a imaxe do que chegou ata nós, é doado imaxinar ó eremita que alí tiña o seu oratorio, talvez adornado con ramos de distintas plantas, como aínda hoxe se poñen nos maios ou polo san Xoán, ramos que nalgún momento tamén se converteron en alfombras florais sobre os que pasear a Santa Custodia, ou eses outros con que honramos ós nosos finados.

Logo pensaba como sería a idea daquel ou daquela penitente vivindo sobre un lugar de enterramento, porque, segundo as lendas e a tradición, nós vivimos e convivimos acotío cos nosos finados, compartindo con eles as vivencias do día a día. En todas as familias hai un antepasado que volveu do Máis Alá con algún recado para emendar calquera equívoco, e asemade en todos os fogares hai un lugar destinado ós seus ausentes, onde se expoñen os retratos de finados ou emigrados que non viven na casa pero están presentes como deuses lares protectores do fogar.

Por todo isto, a Casota do Páramo pareceume dende aquela un primitivo cuarto de ausentes, onde o morador vivía sobre uns finados e ó mesmo tempo deixaba para a posteridade o seu retrato. Curiosamente o del non era un retrato físico polo que descubrir os seus trazos, senón un retrato emocional, no que esa persoa nos deixou plasmada a súa razón vital.

Así pois, despois de escoitar a aquel paisano que nos contara a lenda dun tesouro que antes fora enxoval de finado, é doado comprender que as lendas e os mitos son os que nos aportan o retrato máis realista de quen somos, unha imaxe que nos di como moitos daqueles sentimentos dos nosos devanceiros seguen manifestándose hoxe en día, non só neses ramos apotropaicos con que invocamos as forzas da natureza, senón tamén coa emotividade con que, en días de festa, nos reunimos cos familiares ausentes o resto do ano.

Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado no especial festas de Boiro 2024 de La Voz de Galicia).

O periquito

 

Vendo unhas danzas tradicionais, reparei en que a maioría das rapazas levaban o pelo trenzado en forma de periquito, como se o traxe rexional non estivese completo sen un tocado acorde. E é que fóra destes espectáculos é moi raro ver algunha moza peiteada dese xeito.

Cada época e cada lugar ten o seu estilo e a súa maneira de adornar a cabeza, xa sexa coas rastas ó estilo rastafari ou co longo cabelo sikh arrollado baixo un turbante. Entre aqueles romanos de flocos sobre a fronte e os hippies melenudos, pasamos polos monxes de cabeza tonsurada e chegamos a estes mozos que se tinxen o pelo con rechamantes cores ou se adornan con estrafalarios símbolos marcados sobre desiguais rapados, sen faltar quen afeita a cabeza para disimular unha incipiente calva. Non se pode dicir que hoxe por hoxe haxa un estilo determinado, cada quen ten o seu gusto particular ou a súa tendencia máis ou menos adscrita a algunha crenza, afección ou filosofía, pero se temos que escoller un peiteado clásico, propiamente noso, supoño que para os homes sería aquel de pelo curto con raia á esquerda, ó estilo de Lucas, o xogador que este ano liderou o ascenso do Dépor, mentres que as nosas antepasadas, con un estilo máis enxebre, trenzaban o longo cabelo niso que en distintos puntos da Barbanza chamamos o periquito, unha palabra que, aínda non estando no dicionario da Real Academia, era unha voz xa recollida a mediados do século XIX.

Todos lembramos a algunha avoa que cada mañá seguía peiteando a súa trenza para non dar por perdido ese sinal de identidade. Era de mérito que fose larga e gorda, símbolo de vitalidade, e só se cortaba cando o pelo escaseaba ou se debilitaba, para ser gardada como unha lembranza dos tempos idos.

O amigo Xulio pensa que este tipo de tocado comezou a desaparecer hai menos de setenta anos, dándolle paso ás coletas, que durante moitos anos conviviron co pelo á garçon, que usaban as máis modernas, unha moda que, coma todo naqueles anos, a nós chegounos un pouco tarde, como o biquini ou o pantalón nas mulleres. E digo que é o tocado máis enxebre, porque nas fotos de nosas avoas aparece ese atado saíndo por debaixo do pano da cabeza, baixando case ata a cintura e con un lazo na punta, apartando os pelos da cara para lucir os arretes e darlle ó rostro unha expresión clara, o cal non evitaba aquela maldicente cantiga de Periquito teso, vai lavar a cara que che cheira ó mexo. Polo xeral eran dun só trenzado, aínda que, como variante máis elaborada, dun tempo a esta parte, entre iso que chaman tocados étnicos, apareceron uns con estreitas e múltiples trenzas.

Aqueles nosos semellaban, por técnica, ás restras das cebolas, dos allos e do millo, que aínda se ven nalgunhas feiras, como se a influencia labrega chegase tamén ó pelo. E non só era cousa de mulleres, pois segundo se desprende dalgunhas imaxes medievais, tamén os homes, aquí, na nosa terra, trenzaban a barba.

Na Barbanza incluso levamos ese trenzado á repostaría, ás roscas, que se ben a palabra evoca unha forma circular, tamén se fan trenzadas e alargadas como o cabelo dunha doncela e chámanlle “periquito”.

Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na seccion Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).

O árbitro electrónico

Cando xogábamos ó fútbol no campo da Chirela, as porterías eran unhas pedras coroadas polas nosas chaquetas, nós mesmos poñíamos as regras e non facían falta postes nin traveseiro para delimitar a portería e ninguén dubidaba se o balón fora demasiado alto ou non. Se un pedía falta, podíase discutir, pero enseguida se buscaba o consenso da maioría, e se o afectado non estaba de acordo, ou achantaba ou auto-expulsábase. Non facían falta catro árbitros e un VAR para regular o xogo. Aquilo era verdadeiro amor ó fútbol.

Certo que, ás veces, por imitar ós maiores, poñíamos un árbitro, pero case sempre acabábamos expulsándoo por demasiado estrito. Eran os únicos partidos nos que os xogadores podían expulsar ó árbitro polo ben do deporte.

Agora, con toda esa electrónica que entrou nos campos de fútbol, queda demostrado que os grandes equipos profesionais, non son nin a metade de honrados do que éramos nós. Con esas cámaras, sensores e pitos que se implantaron, seguen sen evitar as discusións, pois ata para un fóra de xogo, con todos os ollos, humanos e electrónicos que hai no estadio, se discute se estaba ou non estaba un centímetro máis ou menos adiantado.

Cóntame o meu barbeiro (que nisto do fútbol é o home máis entendido do mundo), que para o campionato europeo ata argallaron un balón que vai dar moito de que falar, ó que os alemáns lle puxeron o impronunciábel nome de Fussballliebe, que significa algo así como “amor polo fútbol”, un balón que ademais de ser moi ecoloxista, feito con materiais biodegradábeis, sen costuras nin os remendos de outrora, que poden afectar á aerodinámica, vai provisto de sensores capaces de contar as veces que foi pateado, a distancia que percorreu, cantos pases se fixeron, con que parte do corpo se tocou e, para que non haxa dúbidas, ata poderá dicir cando cruzou a liña de meta ou cando un xogador estaba fóra de xogo. Un verdadeiro acusón que, sendo os alemáns tan dados á tecnoloxía e xogando no seu campo, fainos desconfiar de se lle meterán algún virus informático para que conte ó seu favor. É o que nos queda para discutir.

Este balón xa non fará eses movementos raros que lle achacabamos ós vórtices de aire que provocaban os parches, nin se vai encharcar se chove, facéndose máis pesado e esgotador. Todo un prodixio da tecnoloxía metido nunha esfera de poucos centímetros de diámetro, pero se eu fose árbitro estaría moi preocupado polo meu futuro, pois, con tanta electrónica, os señores xuíces poden acabar no paro. Un simple panel luminoso no medio do estadio bastará para sinalar cando se comete unha infracción, cando se mete un gol ou cando sacar a tarxeta vermella.

Porque unha cousa si é certa, estes profesionais do fútbol, sempre necesitarán a quen controle se fan xogo limpo, e non coma cando eramos cativos e, polo ben do deporte e da amizade, sempre recoñeciamos as faltas e o único que podía sacar a tarxeta vermella, xeralmente por motivos extra deportivos era o dono da pelota.

Daquela o fútbol era máis humano, pero agora vai camiño de ser un xogo controlado por androides, e iso quitaranos o pracer da discusión. A ver quen lle vai levar a contraria a un robot.

Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).

 

 

Insólitas propiedades

Estimado lector ou lectora, agora que chega o verán, ¿canto pagaría vostede por tomar o sol?

Aí temos a unha paisana, Anxos Durán, que no 2010 entrou nunha notaría de Vigo e rexistrou o sol como propiedade súa, sen ter que presentar máis documentos que a súa palabra. Xa antes ca ela, un tal Dennis Hope, fíxose dono da lúa, pero sendo el americano a cousa non estrañaba moito. É algo que levan no ADN, sempre dados a tomar para si todo aquilo que non estivese rexistrado segundo as súas leis, e se non mirade que fixeron os vaqueiros de pistola ó cinto cos indios, a quen, como nun acto de caridade, acabaron por recluílos en reservas e alí os teñen, limitándolles as andainas polas amplas praderías americanas.

Isto non é novo. Aquilo de arribar a unha praia, chantar un estandarte e proclamar diante dos seus acompañantes que se tomaba posesión daqueles ferrados de terra en nome do seu rei, amo ou señor, pasando por alto a quen alí vivía dende tempo inmemorial, foi algo que se estilou dende antes de que Colón chegase a América. E o costume segue usándose no Oriente Medio como estamos a ver estes días.

Os notarios deberían poñer un pouco de couto a estes excesos de apropiarse de algo que é de todos, con dereitos non escritos dende que o mundo é mundo; porque incluso hai quen rexistra como propio un territorio onde nunca vai poñer un pé, como se veu co señor Hope, coa señora Durán e con tantos outros que se dedican a poñer a seu nome estrelas que están a anos luz de nós.

Imaxínome a esta señora viguesa en Samil, con gafas de sol e á sombra dunha antuca, mirando como os veraneantes gozan dos raios solares mentres ela calcula canto podería cobrar por minuto de radiación. Tamén me podo imaxinar que, sen afán crematístico, a boa señora, se fixese dona do astro por aquilo de que houbese algún responsábel se nalgún intre necesita dárselle unha man de pintura. Ou para que non fose alguén entrar nel coma quen entra na leira dun veciño a roubar froita.

Pero, a pregunta é se a partir de agora, tendo o sol propietaria, vai ter dereitos a señora para cobrarnos por deitarnos na praia a recibir a nosa dose de vitamina D. ¿Vaille cobrar a quen pon un panel solar no tellado da súa casa facéndolle a competencia ás eléctricas? ¿Imos ter que andar pola sombra para que non nos acusen de beneficiarnos dun ben alleo? Éme imposíbel saber que gaña a señora Durán con tal rexistro, e incluso pensei se non pretenderá que a nomeen benfeitora da humanidade por compartir o que é seu sen reclamar un patacón.

E como sempre que se rexistra unha propiedade, aquí, segundo as nosas leis, o notario escribe o que lle din, pero logo hai que pasar polo catastro, quen ten por norma mandarlle unha carta a todos os afectados, que poden non estar de acordo cos marcos postos polo novo propietario, e a min, polo menos, non me chegou ningunha notificación. Eu sigo tombándome na praia sen que ningún axente da autoridade mo prohiba.

¿Será que o notario cobrou por anotar pero non a informou da inutilidade de tal rexistro?

Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).

As vantaxes do sono

 

O señor Sancho, o da famosa Panza con maiúscula, dicía que mentres dorme non teme, pero tampouco ten esperanza, nin traballo, nin gloria; ou sexa, unha vida tranquila e sen ambicións. El, que era home práctico, loaba o sono como a capa que todo o tapa, o manxar que quita a fame, a auga que espanta a sede, o lume que quenta o frío e a airexa que tempera a calor.

O señor Sancho éravos todo un sabio, e ás veces, vendo as noticias acórdanme as súas filosofías e danme ganas de entrar nun deses pracenteiros sonos que nos aparten do mundanal ruído, poñerme a durmir como os osos, que pasan todo o inverno sen padecer frío nin fame, para espertar cando o tempo amaine, as árbores empezan a dar froito e se abre a veda do salmón. Son as vantaxes dunha boa soneca. ¿Cantas persoas, vivindo baixo un conflito, non quererán botarse a sonear ata que volva a cordura? Pero como non temos esa capacidade, conformámonos con botarnos na cama, apagar as luces e agardar a que, á mañá seguinte, todo se calme. Os da NASA andan traballando nisto de prolongar o sono nunha hibernación, pero de momento só conseguiron algo con uns ratos. Que maldita a gracia que ós animaliños, de costumes nocturnas, lles fará que os adormezan.

A hibernación, a nós só nos dura unha noite, permítenos a comodidade de viaxar en liteira, ou con un anteface tapa-ollos, sobre un asento reclinábel, entrar aquí no autobús e espertar pola mañá no noso destino sen padecer o ron ron do vehículo. Cruzar o Atlántico coma quen vai ó bar da esquina e algún día, cando o experimento dos ratos se poida aplicar ás persoas, viaxar ata Marte en low cost, sen equipaxe de cabina, como nas películas de ciencia ficción, metido nun catre climatizado durante un tempo no que baixa a temperatura do corpo e con ela os ritmos do metabolismo adormecen, evitándonos as necesidades fisiolóxicas máis elementais, ata que nos esperten cando chegamos ó destino, relaxados ó máximo, sen gastos en comida nin bebida nin discusións co veciño de asento porque se escarranchou máis do debido ou puxo o spotify do seu móbil a todo volume.

Así os osos, métense na súa cova a soñar cos seus anxiños cando o tempo empeza a poñerse mal. Deles aprenderon os científicos ciencia-afeccionados que, primeiro como ficción cinematográfica e agora xa como proposta de cara a futuras exploracións espaciais, se esforzan por ver as posibilidades desas viaxes interplanetarias durante as que os astronautas viaxen durmindo, para reducir os custos do billete, principalmente polo que aforrarían en mantenza, a non ser que, como os osos, ó espertar se boten a devorar todo canto atopen por diante.

Algún día, talvez, será posíbel meterte nun búnker e botar unha longa cabezadiña sen pesadelos, á espera de que deixen de caer bombas, para non padecer os conflitos, guerras, preitos ou disputas que atentan contra a paz. E ata será posíbel chegar unha mañá a Saturno sen sentir os efectos do jet lag, pero de momento conformámonos con cruzar o Atlántico nos brazos de Morfeo durante seis ou sete horas e andar logo, durante un par de días, como apampados, mentres o corpo non se adapta ó novo horario.

Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).

O leite

A pesares de que o refrán diga que con pan e viño ándase o camiño, o leite é quen nos axuda a dar os primeiros alentos de vida, e tamén, por curiosa casualidade, é o alimento preferido da ancianidade, como se con el se cerrase o círculo vital durante o que formou parte da nosa dieta, xa sexa combinando con outros produtos ou en forma de queixo e iogures.

 Os mesmos mitos contan que cando naceu Zeus, para apartalo da furia de Cronos, afeito a devorar ós propios fillos por medo a que o destronasen, súa nai deixouno ó coidado dunha cabuxa, quen o aleitou ata que o cativo puido valerse por si mesmo.

O leite foi un dos alimentos máis venerados dende antigo. Os exipcios tiñan en Hathor a unha deusa, con cabeza de vaca, a quen consideraban nai de todos os faraóns, e na relixión cristiá, unha das imaxes máis populares é a da Virxe María aleitando ó Neno, cuxa festividade se celebra en setembro, unha imaxe idéntica á da deusa exipcia Isis co seu fillo Horus sentado no colo e mamando do seu peito, o cal demostra a importancia que se lle daba a latencia xa dende tempos antigos. Incluso din que a tumba de Osiris, o deus despezado e arroxado ó Nilo, que a súa esposa Isis puido recuperar, cachiño a cachiño, tiña 365 altares onde sempre había leite. Sen embargo, gregos e romanos, non tiñan moito aprecio por el en forma líquida, Aínda que si apreciaban todo tipo de queixos.

E se ben é considerado un alimento imprescindíbel, tamén se lle negaba a quen non era querido, como se nos conta no mito da formación da Vía Láctea, o noso Camiño de Santiago, cando a todopoderosa Hera estaba descansando e alguén lle aproximou o pequeno Hércules ó seu peito, quen se puxo a mamar con tanta forza que espertou á deusa, e esta, ó ver que quen estaba chuchando da súa teta era un dos fillos ventureiros do seu promiscuo esposo, arrincouno de si con tanta forza que o peito seguiu esparexendo o leite polo ceo.

Da súa importancia como alimento nutricional, temos un exemplo no museo etnográfico da Fonsagrada, onde se conserva un curioso amuleto que as mulleres da zona usaban mentres tiñan crianzas que aleitar. Trátase dunha bolsa de coiro que as mulleres colgaban ó pescozo co fin de atraer o leite ás mamas durante a lactación, e cando a muller quería que a crianza fose aprendendo a tomar outros alimentos, colgábanse esas bolsas para as costas, na crenza de que así o leite retirábase ou deixaba de fluír. Ó preguntar que había dentro delas para facilitar o remedio, soubemos que só eran uns pelouros brancos impregnados de leite materno.

Pola súa importancia como alimento, o primeiro de xuño é, por decisión da FAO (organización das Nacións Unidas para a Agricultura e a Alimentación) o día do leite.

Os do meu tempo aínda han de lembrar aqueles vasos de leite que nos daban nas escolas, na década dos anos sesenta do pasado século, unha especie de compensación nutricional nun tempo de carencias, que os americanos, apiadados da miseria que padecíamos, nos subministraban en po para mesturar con auga e provocar algunha que outra diarrea, a troco de terreos para as súas bases militares.

 Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).