xoves, 29 de novembro de 2018

UN TOLO NA NÉBOA


Por Pepe de Rocaforte
Miguel Anxo Murado, en “De soños e derribos”, atribúelle ás néboas a falla de criterio mental, a confusión de ideas. Alfredo Con­de, pola súa parte, descualifica, agora mesmo non lembro onde, a quen nun relato introduce a personaxe dun tolo, dun parvo da vila.
Contra o que debería considerar unha sabia advertencia de ambos estimados autores ocó­rreseme hoxe falar dun parvo na néboa. Fágoo por me vir á memoria certa noite de inverno  na que camiñaba no medio dun neboeiro espeso pola Rúa do Paseo de Ourense, deserta a aquela hora. Cando pasaba á altura do desaparecido chalé de Losada, apareceume de frente o Toniño, tolo famoso naqueles tempos da miña adolescencia que ando a rememorar ultimamente, levantando os pantalóns que traía á altura dos nortellos con toda a aparencia de ter acabado de aliviar unha necesidade corporal. Ó verme, o home botoume un sorriso cómplice e ganou a volta a repetir mentres se afastaba: “¡Como quenta o sol! ¡Como quenta o sol!”
Do Toniño circulaban por Ourense unha chea de historias de todo tipo. Unha das que me pareceron máis graciosas contábaa un bo amigo meu a quen lle debo moitas curiosas informacións ourensás. Seica dunha vez o tolo achegouse pola rúa a mon­señor Ángel Temiño, coñecido bispo integrista daquela época, que pasaba por alí naquel momento, supoño que acompañado do seu séquito habitual, e dixolle: “Obispo, dáme unha peseta”. O bispo, un tanto sorprendido, volveuse e díxolle: “Lo siento, Toniño, pero no llevo dinero”. Ó que lle respondeu o tolo: “Pois non sei pra que es obispo se sempre andas palmado”.
Gustaríame que a historia tivese sucedido no curso dunha procesión relixiosa, con Monseñor Temiño vestido de pontifical e avanzando con aquel solemne aire inesquecible que tan ben lle cadraba á súa figura diocesana, a cabeza suavemente ladeada e a man dereita ofrecendo a bicar o anel ou esparexendo con parsimonia bendicións a destro e sinistro.
Pero non podo asegurar tal extremo: a información recibida non chegou a tanto. Síntoo.

sábado, 24 de novembro de 2018

Traducións, versións e interpretacións

O Moisés de Miguel Anxo ten uns corniños, porque san Xerome, patrón dos tradutores e autor da famosa Vulgata, confundiu unha palabra hebrea que significa “corno” con outra que quere dicir “rostro resplandecente”, e como ninguén ousou corrixir ó douto santo, así quedou por escrito durante séculos.
Traio isto a conto porque estes días, falando duns poemas de Sylvia Plath, ninguén se poñía de acordo en cal era a palabra máis adecuada para que un verso nos chegase con toda a forza que ten o orixinal. A discusión ampliouse a se bastaba traducir palabra a palabra ou lle había que dar volta ó verso para convertelo en algo así como un adaxio, dito ou refrán, ata facer certo iso de que cada lector é un intérprete diferente. E como tantas veces temos escoitado, non faltará quen coa tradución mellore o orixinal nin quen o desfigure, iso polo que o amigo Xulio se pregunta se non sería mellor, para algúns destes “filólogos” imaxinativos, dedicarse a escribir a súa obra e deixar os orixinais en paz.
Saber ata onde se é fiel ó que un autor quixo dicir ou cando é unha interpretación, é algo que se nos escapa á maioría dos mortais cando lemos a Günter Grass, Kavafis ou Kenzaburo Oe na nosa lingua ( e non na deles). Aínda así recoñezamos que dun tempo a esta parte mellorouse moito en asuntos de tradución e temos exemplos claros de traballos ben feitos e editoriais que merecen todos os eloxios; pero a pesares desta mellora segue habendo moitos ousados que son máis transcritores de palabras ca intérpretes de ideas; e aínda para agravar a súa ousadía transcriben desde linguas e sensibilidades alleas ó orixinal, só por poñer no seu currículo que traduciron a Tolstoi ou a Yukio Mishima (versionaron diría eu); e moitas veces ata sen portar polas circunstancias vitais do autor, as que condicionan a súa mensaxe, co que se chega a confundir a tradución cunha interpretación mal arroupada de supostos que nunca estiveron na mente daquel.
representación de O xardín das cerdeiras
Estoutro día oínlle dicir a un poeta que traducira uns versos alemáns sen saber nada de tal idioma, baseándose nas traducións previas a outras linguas que el entendía. Xa sabemos que moitos presumimos de coñecer idiomas, e ata que nos entendemos naqueles que non coñecemos, como bos herdeiros que somos de tantos paisanos capaces de percorrer o mundo enteiro sen necesidade do máis rudimentario dicionario, o cal non é desculpa para tanto atrevido dedicado a trocar palabras esquecendo o pensamento do autor; pensamentos que moitas veces houberon de madurar durante décadas e agora nolos ceden a golpe de Google translator.
Como curiosidade sempre lembramos a obra “O xardín das cerdeiras” de Chejov, como exemplo de mala tradución dun título, tal vez porque quen o verteu ó noso idioma fíxoo desde unha mala versión francesa, sen ter en conta que o que abunda en Rusia non son as cerdeiras senón as guindeiras, nin hai xardíns tal e como os entendemos nós, que máis ben sería un horto, segundo corrixe algún entendido.
E falando de Chejov, lembro como un editor lle preguntou ó finado Ribeiro Loureiro se lle facía a tradución dunhas pezas teatrais do ruso, idioma que o escritor dominaba, pero non chegaron a un acordo. Anos máis tarde vin esas pezas publicadas coa advertencia en portada de “Versión de...”, porque foran traducidas por outra persoa desde unha edición francesa. Para que non nos enganemos, á fin non é o mesmo unha tradución ca unha interpretación ou unha versión. 

xoves, 22 de novembro de 2018

AS LAGOAS DA MEMORIA


Por Pepe de Rocaforte
Todos temos experimentado o feito de lembrar con todo detalle un suceso da nosa infancia e non ser capaces de acordarnos de onde demo pousamos as gafas onte pola noite. Pero ¿acordámonos con tanta precisión como nos parece dos feitos da nosa infancia e adolescencia? Se algo é, a memoria por riba de todo é mentireira. Píntanos coas cores máis fermosas os recordos gratos e oculta no seu saco sen fondo aqueloutros nos que sufrimos calquera desgusto ou contrariedade.
Cadrábame non hai moito de tomar un café cun vello amigo dos anos do instituto en Ourense e dunhas noutras o meu amigo acordouse dunha tardiña de fins de verao en que, xunto con outro par de rapaces, foramos roubar uvas a unha viña preto da miña casa e seica cando estabamos no mellor da rapiña apareceu o dono da viña e tivemos que fuxir a lume de carozo. O meu amigo conservaba na memoria aquela ocasión con total claridade, mentres eu non podía lembrala por máis datos que el me dese.
Pero máis curioso é o caso que me contaba outro amigo daquel tempo. Falabamos tamén da época da adolescencia, cando dedicabamos algún do noso tempo á práctica do atletismo. Daquela, cando os días empezaban a se facer pequenos, en lugar de irmos ó estadio, adestrabamos pola parte da atrás da estación de San Francisco, na rúa agora chamada da Serra Martiñá, naquel tempo sen urbanizar, con tan só un grupo de vivendas de empregados ferroviarios e algún outro edificio por detrás, entre os cales lembro o sanatorio psiquiátrico do doutor Troncoso.

Adestrabamos alí por tratarse dunha zona ben iluminada e por onde case non circulaba xente. E seica un día en que estabamos correndo por alí chegaron un par de homes a agarrarme cada un por cadanseu brazo empeñados en me meter no sanatorio do doutor Troncoso. O meu amigo supón que eran dous enfermeiros convencidos de que eu intentaba escapar do manicomio.
Diante da miña incredulidade (non lembraba o caso para nada. E sigo sen lembralo) o amigo dábame toda clase de señas. “Levabas un chandal verde, cunhas tiras brancas polos brazos e ó longo da perna”. Do chandal acordábame e de adestrar moitas veces por onda a estación de San Francisco tamén. Pero o resto parecíame unha invención total.
Para desmentir ou confirmar a historia, chamei a outro amigo daquel tempo. Debo aclarar que aquel con quen falaba vive en Barcelona e o que chamei despois vivía en Cangas, frente a Vigo. Acababa eu de colgar o teléfono logo de falar co de Barcelona e a seguido chamei ó de Cangas. Non lle dera tempo de se poñer en comunicación un co outro e así e todo repetiume a historia máis ou menos como o outro a contara.
Insisto: hoxe é o día en que sigo sen lembrar para nada aquel suceso certamente hilarante, aínda que mentres non se desfixo o malentendido eu non o debín pasar moi ben. ¿Será por eso que o esquecín dun xeito tan radical?

sábado, 17 de novembro de 2018

Os nus mal vistos

                
     Visitando a catedral de Lugo, fronte a Nosa Señora dos Ollos Grandes, un neno de dez anos tirou pola manga de seu pai e apuntoulle: “Ten unha teta de fóra”. E a ninguén se lle ocorreu pensar que aquel cativo era indigno de entrar nunha catedral. Sen embargo, estoutro día, había un follón en Portugal porque  despois de que máis dun cento de crianzas visitaran unha exposición de Robert Mapplethorpe, con algunhas escenas eróticas, houbo de dimitir o director e comisario da mesma, e colgaron o cartel de “Prohibido a menores de 18 anos”, porque alguén non entendeu que un corpo nu non é malo, senón que a maldade está nos ollos de quen o prohibe.
     Non se acostuma a pórlle trabas a ningún neno para entrar a ver unha exposición de pintura, fotografía ou escultura. Supoño que a ninguén se lle ocorrería vendarlle os ollos a un cativo que entre a ver “A maja espida” de Goya, a pesares de que, como o amigo Xulio nos lembra acotío, a arte non é inocente, e menos o é cando temos todo o contido dun museo a golpe de clic e tamén a golpe de clic o acceso a unha información e preparación previa antes de presentarnos diante dunha obra de Mapplethorpe, Velazquez ou do pudoroso Murillo.
      Só onde goberna ou ten influencia o pensamento retrógrado, máis preocupado por prohibir ca por ensinar, hai este tipo de restricións entre o que se pode ver e o que non, como acaba de ocorrer no Brasil de Bolsonaro, onde hai artistas recibindo ameazas de morte e denuncias a través de grupos integristas por mor dos seus nus, chegando a acusar de incitador á pedofilia a un artista por amosar un corpo masculino tendido no chan dunha das salas do museo de Sâo Paulo.

      O controversia entre os que piden o acceso libre ó museo e os que reclaman salas específicas para maiores de idade pode dar moito de si. Á fin a función do artista é sempre provocar o debate, transgredir, poñer as dúbidas sobre o lenzo, o mármore ou o papel. E certamente, algunha fotografía desa exposición pode ser demasiado escabrosa para quen non sabe ver máis aló da imaxe, pero non o é menos a representación do demo que pisa ó san Mateo da Mota (Arzúa), co seu pene vermello asomando entre as pernas e a quen pasean en procesión cada 21 de setembro. Aquilo que a uns ofende a outros admíraos, e non creo que haxa esta polémica sobre o prudente e o obsceno diante dunha macabra imaxe de guerra ou dalgún dos tétricos martirios narrados no santoral e espallados por todas as igrexas e museos do país con pretensións de proselitismo. Tal vez o problema está en que os pais responsabilizan ós educadores e os educadores reclaman a implicación dos pais nestes asuntos, sobre a liberdade de expresión e dereito de expresión, e uns por outros...
      Por outro lado, ben sabido é que non todos os adolescentes son iguais á hora de contemplar unha fotografía nin á hora de comentala. Nos mesmos titores está a maneira en que lle han de amosar a arte e animar a distinguir algo máis ca un arco de medio punto. Á fin un museo é un lugar de coñecemento e de reflexión, e se un rapaz ou rapaza de quince anos se escandaliza diante da foto dun pene erecto, o problema non é do artista senón dos educadores do adolescente.


(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria da edición de Barbanza de La Voz de Galicia)