luns, 30 de outubro de 2017

A Lingua dos Domingos



             Nos rueiros estreitos de Nápoles, saturados de veciñas e roupa tendida, fálase a berros en napolitano, pero na escola, as crianzas aprenden italiano.
            Chamamos diglosia a unha condición de convivencia lingüística desigual. Cando unha lingua ten un  status social maior que a outra, unha é a do traballo, a do folclore e a do día a día; a outra é a de ir falar coa administración, a que aporta relevancia ao que se di, a de disfrazarse cun traxe alleo na procura de parecer elegante aos outros.
            A obra de Erri de Luca está impregnada desa condición de clasismo lingüístico onde cada idioma ten ben definidos os espazos que lle corresponden: a escrita pertence  ao italiano, os insultos son napolitanos ou non son nada. Pode que pensar no autor de Montedidio ou I pesci non chiudono gli occhi (Os peixes non pechan os ollos) evoque os tempos pasados do final da II Guerra Mundial, mais a situación non debeu mudar demasiado. Vémola case repetida nos nacidos ás portas do século XXI que presenta Roberto Saviano. Os personaxes dos dous escritores gardan para o italiano as declaracións de amor romántico e a escrita.
            Nos anos oitenta, un home enfermo pero fortemente empoderado, orgulloso de reivindicar o seu pasado partisano, decidiu tomar medidas para evitar o desarraigo no seu neto, e para iso o primeiro era que o neno milanés aprendese a lingua do avó calabrés, do sur. Tratábase do protagonista de La Sonrisa Etrusca, de José Luís Sampedro, e a esa lingua que tanto valoraba chamáballe dialecto.              Un dialecto é a variación local dunha lingua, así que non sabemos se aquel avó utilizaba o termo referíndose á súa rama do napolitano (o calabrés, fortemente influído polo grego) ou depreciaba, sen pretendelo, unha lingua latina con condición de tal. Falan napolitano uns once millóns de persoas en varias rexións do sur de Italia, pero non é oficial en ningures. Será por iso que lle chaman dialecto?
            En Montedidio, na novela e mais no barrio homónimo, un personaxe reflexiona que están en Italia pero non son italianos porque para aprender o idioma do país teñen que estudalo. É doado lembrar aquela sentenza de Castelao vinculando a lingua á identidade (se aínda somos galegos é por obra e gracia do idioma). Erri de Luca escribe: “fala con esforzo nun italiano que na súa boca é unha lingua de domingo”. Imaxino un traxe co que un non acaba de verse, uns zapatos cos que se camiña como un pato... lémbrame a Galiza, ás  anciás que se esforzan por pronunciar castelán ante as súas netas, como antes fixeron coas súas fillas, coa mellor das intencións porque así lles irá mellor na vida.  Esfórzanse cando van á consulta médica e, en definitiva, cando senten que non están á altura do decoro que esixen as circunstancias. Mulleres máis novas botan man, con menos esforzo, da mesma estratexia de escalada social. Outras veces, a identidade positiva constrúese do xeito oposto, e como partisanas da lingua, deciden e resisten.  
            Na rúa, a conversa entre os balcóns e os vendedores que convencen das bondades dos seus produtos, fan certa outra consideración de Castelao, que dicía que a nosa lingua vive porque aínda temos moito que dicir nela.
                                                                                                            Adelaida Vidal

xoves, 26 de outubro de 2017

REFLEXIÓNS DIANTE DO CALENDARIO




Por Pepe de Rocaforte
     No calendario deste ano editado polo concello da Coruña párome a mirar unha das fotos que ilustran o mes de outubro. É do ano 1890 e leva o título de “Bailando no Campo da Leña” (no meu parecer deberíase titular máis ben “Músicos no Campo da Leña”), onde se ven un home tocando o violín e unha muller co bombo e os pratos, observados por uns homes de sombreiro e un grupo de militares, seguramente soldados do veciño cuartel de Atocha.
      Nesta foto, fermosa e evocadora coma case todas as daqueles tempos, a muller, que dá a impresión de ser aínda nova, vai tocada cun pano á cabeza. É de fins do século XIX, xa digo; pero faime lembrar de que aquí a mediados do século XX moitas mulleres, polo xeral do campo, aínda levaban o pano cando saían da casa.
     Sen ir máis lonxe así conservo na memoria a imaxe da miña avoa materna. Como tamén recordo que na aldea nativa da miña nai, cando unha muller, aínda moza polo xeral, andaba sen pano á cabeza, dicíase cun certo toque reprobatorio que “andaba en cabelo”. ¿E quen, entre os que pasan dos corenta, non se lembra dos veos que poñían as mulleres antes de entrar nunha igrexa?
     Esta usanza foi desaparecendo co paso dos anos sen que ninguén se ocupase de prohibila, abondou coa evolución dos costumes para deixar de ser considerado pecaminoso e provocativo o andar as mulleres co pelo ó descuberto.
     Coméntame a miña muller, que está lendo “Neve”, de Orhan Pamuk, onde le que nos anos noventa do século pasado estaba prohibida en Turquía a entrada das mozas nos centros educativos co pano á cabeza, o cal nos fai lembrar ós dous unha viaxe a Turquía no ano 2011. Un dos días pasados en Istambul ocorréusenos sentar á sombra nos xardíns da Universidade a perder un pouco o tempo.

     Arredor e por diante nosa pasaban, ou botábanse na herba, grupos de mozos e mozas. Fíxenlles unhas cantas fotografías que, observadas despois, me levaron á conclusión de que, nunha proporción aproximada de metade e metade, elas non levaban pano. Posteriormente tiven ocasión de lle comentar esto a un guía local, quen me dixo que se fose cinco ou dez anos antes, non vería nin unha soa rapaza co cabelo cuberto.
     Este domingo vexo na prensa unha entrevista con Karen Armstrong, Premio Princesa de Asturias de Ciencias Sociais este ano, e leo unha frase súa: “O mellor modo de eliminar o veo musulmán é deixalo estar porque canto máis se ataque, máis o van usar as mulleres como sinal de identidade”.
     Parece de pé de banco, pero semellamos non entendelo. O cal me leva a pensar na cuestión recurrente destes tempos: Cataluña. ¿Como podemos ser tan estúpidos para levar a cousa a eses extremos? E non só por parte do goberno que padecemos, senón tamén en boa medida por parte dos políticos dirixentes de Cataluña, que están a mostrar tamén eles un talante escasamente democrático e unha total despreocupación pola xente que non pensa coma eles no país que gobernan.

luns, 23 de outubro de 2017

Constrúe a antropoloxía o universal?



            É frecuente atopar bares e restaurantes que buscan evocar entornos rurais. Nun deles, esta estética completábana uns pratos transparentes de Duralex, típicos dos anos sesenta. Eu comentei que debía ser maior para aquel local, porque para min eses pratos non resultaban hipsters nin vintage; para min, eran pratos vellos.
            Na novela Americanah, de Chimamanda Ngozi Adichie (Literatura Random House, 2014) ten lugar unha escena máis ou menos así: un home nixeriano casado en Londres con unha avogada de clase social alta celebra unha cea para varios amigos, case todos europeos. Os pratos, feitos a man, son obras de artesanía nixeriana e os comensais occidentais cóllenos, míranos, tócanos, louvan a súa beleza. O dono dos pratos imítaos, pero o seu amigo nixeriano, que o coñeceu sendo pobre e obsesionado por emigrar do seu país, sabe que finxe. Sabe que para el eses pratos evocan pobreza. Este personaxe di que en Nixeria non se reforman as casas porque aínda non se chegou ao punto de valorar o antigo: búscase o novo, creado mediante os mecanismos da modernidade; en fábricas, en serie.
            A autora da novela estivo recentemente en Barcelona e chamou a atención sobre o feito de que se considere antropoloxía a todo o escrito fóra do canon occidental. Expuxo, ademais, que a universalidade das historias vén dada por como están contados os sentimentos, que son transculturais. Como as emocións básicas son universais, eu tamén considero que a literatura que trate reaccións de ira, de alegría, medo ou sorpresa, será tamén universal. O que non acabo de ver claro é esa relación negativa entre antropoloxía e transculturalidade, no sentido de que a antropoloxía cultural adoita definirse como o estudo dos pobos contemporáneos e as súas culturas, cos seus cambios e variacións. Se logramos comprender como pensan determinados grupos culturais, empatizaremos coas súas emocións e esa será a mellor maneira de facer universal o endogrupal.
            Por exemplo, a mesma autora preséntanos a unha rapaza nixeriana que chega aos EEUU e a súa compañeira de cuarto felicítaa polo ben que fala inglés (lingua oficial de Nixeria). Tamén lle explica para que serve unha billa e como funciona a estufa. Iso acontece porque para moitas occidentais África é un todo homoxéneo onde se vive en cabanas e as crianzas teñen a barriga inchada pola carencia nutricional. Esa África convive, na novela Half of a Yellow Sun (Medio Sol Amarillo; Mondadori, 2007) coa dos profesores universitarios que teñen billas, libros e coches. Convive tamén coa dos militares e  empresarios millonarios, un mundo no que as mulleres usan perruca de pelo liso para parecer máis occidentais, porque nas clases altas, o seu pelo resulta demasiado racializado mesmo para a cidade de Lagos.
            Esa rapaza, ou outra se cambiamos de libro, ten que dicir a outras mulleres africanas que África non é un único país e, por tanto, non comparte cultura coas senegalesas ou coas sudafricanas. A esa rapaza, ou outra, pídenlle que alise o pelo para ir traballar e critícana se merca revistas para mulleres negras, por pouco integradora. Pero se non merca esas revistas, deberá renunciar a atopar modelos de imaxe, de maquillaxe (si, esas cousas impórtanlle tanto como ás universitarias brancas) que poidan servirlle de referentes.
            Penso, e abro debate porque non teño unha posición pechada nisto, que compartimos a indignación da protagonista porque temos material antropolóxico suficiente para facelo. Porque as emocións universais non veñen da nada, veñen de situacións sociais que nunca serán obxectivas: están filtradas pola nosa maneira de pensar, e pensamos en base á nosa cultura, socialmente construída.
            Ensinar antropoloxía non é só contar que nos casamentos Igbo ofrécese viño de palma. É comprender a diversidade dos grupos humanos, e esa diversidade tamén existe en occidente. Roberto Saviano realiza unha potente investigación antropolóxica na novela La Paranzza dei Bambini (La Banda de los Niños; Anagrama, 2017) ao ensinarnos como vive un grupo de rapaces europeos, concretamente napolitanos. Aprendemos a empatizar cos protagonistas aínda sen compartir a súa ideoloxía nin os seus valores. Coñecémolos, sabemos que gostan de calzar tenis Air Jordan e xogar a Call of  Dutty na Play Station. As súas expectativas sexuais están determinadas polo porno que ven en Pornhub e os seus ritos plaxian ate o absurdo a película Il Camorrista, que saben de memoria. Todos os referentes culturais citados, no seu conxunto, crean un universo que precisamos coñecer para recoñecer as emocións que van derivar das situacións que alí acontecen. De non termos entrado nese mundo particular non entenderíamos nada.
            Volvendo ás anécdotas dos pratos, penso que o home nixeriano e eu reaccionamos dun xeito moi parecido, pero se non contextualizamos esas reaccións dentro dunha sociedade e uns valores, mesmo estéticos, nin a súa reacción nin a miña terían ningún sentido.
                                                                                    Adelaida Vidal.