Roubos rituais

Roubar non sempre foi malo, e para probalo aí temos ó entrañable Robin Hood ou a Alibaba, facendo certo aquel refrán de que quen rouba a un ladrón ten cen anos de perdón. Máis de mil nestes casos. O mesmo san Pancracio, avogoso para atopar traballo, non é eficaz se non se rouba a súa imaxe.

En Cantabria coñécense como Marzantes a uns grupos de mozos que en determinadas épocas do ano saen a entoar cantos petitorios para celebrar distintas festas cíclicas, seguindo un ritual moi concreto e no que se lles encarga ós máis novos, como proba iniciática, o roubo de galiñas e froita para facer un xantar de confraternidade. En Galicia tamén se facían este tipo de roubos para reunir grupos de amigos, pero xa hai anos que esas mostras de valor e valentía, os mozos, amósanas noutros campos.

Cando aqueles entraban en galiñeiros alleos ou en fincas privadas, non só o facían por fame (que tamén), senón por unha especie de demostración de ousadía, todo un ritual cuxa orixe entra no folclore dende tempos inmemoriais. E moitos deses roubos, máis propios das datas solsticiais, tanto de verán como de inverno, tiñan un significado máis acorde co cambio de tempo ca coa necesidade. Era un roubo sen beneficio individual. E precisamente a noite de fin de ano sempre foi propicia para este tipo de trasnadas; algo máis ca unha noite de bruxas e meigas, non só porque ían ós seus aquelarres para recibir as malignas instrucións, senón porque contra elas, unha alta porcentaxe da poboación agarda o momento en que un ano lle dá paso ó outro para executar unha serie de rituais contra os seus maleficios.

Hoxe en día, na noite de Aninovo converteuse en amuleto da sorte brindar con champaña e comer as doce uvas levando algunha prenda vermella en contacto coa pel. Cada país ten os seus costumes, uns impostos polo mercado e outros que veñen de vello, aínda que nada, evidentemente, nos asegura que imos empezar ben o ano por tragar bagullos como adramáns a golpe de badalada. É máis doado que nos atragoemos con unha uva ca que nos toque a lotería ó largo do ano. Pero se non facemos eses rituais parece que nos falta algo, e temos a sensación de que empezamos o ano con mal pé. Mais ¿que se facía cando non había uvas en Nadal, cando a champaña era un luxo inalcanzable e iso de vestir lencería vermella algo que a ningunha persoa decente se lle ocorrería? Pois simplemente comer e cantar, demostrando que cando hai apetito hai boa saúde, e cantando combátese o mal da tristura co antídoto da xovialidade; pero tamén executando unha serie de falcatrúas que simbolizaban o troque dos roles co cambio de ano, dirixidas, contrariamente ó que parece, a enganar ó maligno e ás súas discípulas. Así, ata non hai tantos anos, o normal era levantarse pola mañá e ver que faltaba o carro, a dorna ou a cancela, que aparecían onde menos se esperaba, a dorna na casa dun labrego, o carro na beira do mar e a cancela atrancando algunha corredoira. Eran roubos rituais que non buscaban o beneficio material do ladrón, senón un simbólico troco de roles. Para enganar ós malignos seres facéndolles crer que xa pasaran por alí.

                                                                        Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).  

A ONDE PODEN LEVAR OS ADXECTIVOS

Por Pepe de Rocaforte

A emperatriz Sissi ós trinta anos

Hai xa unha temporada que cada vez que me poño a ler un libro, sexa do xénero que sexa, en vez de gozar, ou intentar gozar, coa lectura, que eso tamén é un tanto complicado nalgunhas ocasións, véñome sentindo un pouco tiquismiquis de máis, e chego a me alporizar por un mínimo falliño aquí, un erro sen maior importancia alá, un cazapo acolá... ¿Eu que sei?,

Estou lendo e encóntrome a metade dunha frase coa expresión “odio cerval”, por exemplo, e pregúntome: ¿pero é posible que este escritor, ou escritora, descoñeza o significado do adxectivo “cerval”? ¿Ou tal vez está tan ben informado da vida e costumes dos cervos (¿podo incluír os renos?) para nos mostrar que eses tímidos animais, ademais de pánico, e medo, senten tamén odio, sobre todo se están mandados por un “Papá Noel” que os trata a lategazo limpo cando ten servicio de reparto de regalos polo Nadal?

En fin, tamén podo supoñer que esta autora ou autor de quen escribo estea máis que farto/a de ler eso do “cerval” unicamente referido a “medo”, e se decidiu a ampliar o repertorio pola súa conta. Non sei.

Venme á cabeza esta parvada despois de ler un traballo no cal se fala de Sissi (xa saben: Isabel de Baviera, Emperatriz de Austria) coa utilización do substantivo “frivolidade” como risco esencial do seu carácter.

Home, esto xa é cuestión de opinión, claro. Por unha parte a sociedade vienesa non a aceptaba, tratábaa de inculta. Mesmo á hora de lle atopar tachas criticaban a súa vida sexual por non ter consumado o matrimonio ata tres días despois de celebrado o casamento. Ou facían correr o rumor dunha sospeitosa intimidade pola súa parte con outras mulleres, o cal non impedía a acusación de ter enganado ó emperador co conde húngaro Gyula Andrássy, a quen lle atribuían a paternidade de María Valeria, a súa cuarta filla.

Por outra parte, en referencia á súa formación cultural, non está de máis lembrar que a lectura da Iliada levouna a aprender o idioma grego, nin que ademais do alemán, seu idioma nativo, falaba o húngaro e controlaba o inglés e o francés. Admiraba fondamente ó poeta Heine e escribía poesía, que algún biógrafo cualificou como versiños satíricos para criticar a membros da familia real. (Como final deste comentario véxase este seu poema que vin traducido ó castelán na wikipedia).

En fin, tan desafortunada foi que despois da súa morte o emperador fíxoa enterrar na cripta dos Capuchinos, en Viena, contra o por ela disposto, na ribeira mediterránea, en Corfú ou en Ítaca.

¿Que outra cousa podía merecer esta muller de espírito delicado, viaxeira (mesmo aquí na Coruña, chegada por vía marítima, botou uns días), escritora, deportista e persoa que soubo ver moito antes que o seu entorno a chegada do fin dunha época.

Como curiosidade, adxunto a versión en galego dun poema de Sissi:

¡Oxalá nunca tivese deixado o camiño

que á liberdade me había conducir!

¡Oxalá non me tivese perdido

polos vieiros da vaidade!

Despertei nun calabozo

con grillóns nas mans.

A miña nostalxia medra día a día e ti,

liberdade, déchesme as costas.

Despertei dunha bebedeira

que prendía a miña alma

e maldigo inutilmente ese momento

en que a ti, liberdade, te perdín.

Os cantos do Nadal

De todas as músicas que ambientan cada momento do ano, son as de Nadal, sen dúbida, as máis inconfundíbeis. Xa dende o intre en que os nenos de San Ildefonso nos animan a través de radios e televisións cos seus recitados de números e euros como se fose a abertura dunha ópera onde non falta, como en calquera obra que se prece, amor, receos e final feliz. E para cada pasaxe o seu canto, xa sexa con Panxoliñas, Vilancicos, Nadaliñas, Xaneiras, Manueles, Aninovos ou Cantos de Reis, a fin de recrear e personificar este solsticial momento do renacer da natureza.

Murguía, nun artigo de 1915, dinos que os mestres de capela das catedrais galegas tiñan a obriga de facer unha composición para as celebracións de Nadal, en que, en palabras do Patriarca, era forzoso que entrasen, como un acerbo común, os aires populares do país. E hoxe, grazas á recompilación dos nosos musicólogos, moitos deses cantares están recollidos e con eles a transmisión do sentimento popular sobre ese mito tan celebrado que empeza cunha obrigada migración de retorno á terra de orixe e onde, segundo a panxoliña, son rexeitados e non encontran máis ca unha corte onde María consola a Xosé por non ter con que pagar a pousada: Non te apenes Xosé, non te apenes por nada, que máis cartos queres ca isto que me acompaña.

Din os evanxeos que co Neno Xesús naceu a luz do mundo, e os nosos fistores e poetas populares fanse eco desas palabras contando a modo de diálogo: —Abre as portas, porteiro, a Xosé e a María. —Estas portas non se abren ata que Deus traia o día. E cando a luz do día chega córrese a voz: Din que está nunhas palliñas, o Nenos Deus tan recente, máis guapo que un sol nacente de abril polas mañanciñas.

Máis, cando tras esa noite longa e fría nace o Neno-Sol, o casto pai fica coa dúbida da súa paternidade, tal e como tamén se relata no evanxeo e en tantos gravados, relevos e representacións medievais onde san Xosé aparece caviloso e arredado da escena, como indica esoutra panxoliña que cantamos no Barbanza: O meniño está nas pallas, súa nai está con el. San Xosé tamén está pasmadiño cara a el. Un “tamén” que aparece neste último verso para incidir nesa dúbida que o home ten, a pesar de que toda unha veciñanza formada de xente humilde vén agasallar e felicitar ó naipelo e a seus pais, Da miña aldea con presa veño, con grandes ganas de ver ó neno. E tan engaiolados quedan coa visión divina que: Con un sombreiro de palla, un galego a Belén foi, e mentres adoraba ó Neno comeulle o sombreiro o boi.

Para brindar e celebrar tan sinalado acontecemento, dado que as despensas dos humildes son escasas, cántanse os Nadais pedindo o aguinaldo: Esta casa está ben faiada, faiada de papeletas, o señor que vive nela hanos de dar cen pesetas. E por se quedase dúbida da pobreza dese matrimonio, os que chegan ó cubil da mula e o boi, lamentan coa ponxoliña: ¡Miña xoíña, como che vexo, todo en coiriños tomando o fresco! Porque se pensas pasar o inverno, desta maneira non levas xeito.

Pero, lamentos aparte, séguese chamando á xente para que coas súas ofrendas de leite, queixo e mel axuden a sacalo adiante: Vinde os que a xebra segades na baixada da marea. E veñan as panadeiras co seu pan fresco de trigo, e as que lavan ó abrigo e as que cultivan as leiras.

Mais como non todo pasa diante do presebe, tamén no camiño dos Magos acontecen cousas coa xente da veciñanza: Os tres Reis Magos van para Belén, quitaron os zocos para correr ben. Lupe da Caveira failles o café, Esperanza de Macario peneira de Pé.

E tras tanta aventura con persecución incluída e fuxida da terra nai (¡que estampa tan galega!), seguen os petitorios casa por casa para celebrar o solsticio e a chegada do aninovo e a Epifanía como colofón da esperanza; e así como os peixiños beben e beben, tamén os cantantes galegos piden: Déannos o aguinaldo que traemos moita sede, un cabazo de bo viño e dous litros de augardente.

E todos a celebrar e a brindar pola esperanza dun bo renacer da luz e da natureza.

                                                                Francisco Ant. Vidal

 

(Este artigo foi publicado no especial de Nadal da edición de Barbanza de La Voz de Galicia)

As campás

As campás teñen algo de misterioso e ó mesmo tempo de proximidade. Elas falan coa parroquia, dan conta dos acontecementos e, cando enmudecen toda a freguesía fica como espida, como falta dun recadeiro que sen molestar avisa de cada acontecemento. Non falan con palabras pero todos as entendemos e sabemos se nos avisan dunha voda, dunha festa ou dunha defunción. Os dous grandes poetas galegos, Rosalía e Pondal, inmortalizaron as súas de Bastavales e Anllóns como se de dous amables veciños se tratase.

Sería eu un cativo de sete ou oito anos cando escoitei da boca dun rapaz que oficiaba de acólito do párroco, que para a voda dunha veciña ía tocar a lume, co que ese matrimonio acudiría á igrexa como se fose para atender unha chamada de auxilio. E tan gravada quedou en min aquela maldade, que aínda hoxe, baixo a pucha que agocha as canas e a calva permanece a memoria de tan perverso acto, nunha vila onde todo se comunicaba, coa verdade por diante, a repenique de campá. Incluso diferenciábamos, cando tocaban a morto, se este era home ou muller.

Cada parroquia ten as súas claves para identificar as badaladas, e xa era eu algo maior cando unha veciña do adro protestaba porque o cura, a falta de un campaneiro oficial, instalou un megáfono que, polo visto, non lle deixaba durmir de tan alto que estaba. Era a moda dos altavoces que se estendía por todas as vilas e sulfuraba ós paisanos, como se os párrocos daqueles anos cometesen con tal substitución un acto de ingratitude e deslealdade que ofendía ós fregueses. Incluso había cregos tan desapiadados e arroutados que emitían a misa e os sermóns sen respectar a quen descansaba da esmorga do sábado noite ou non comungaba co seu credo. A prensa fíxose eco daquelas protestas que se solucionaron baixándolle o volume, pero sen restituír as vellas campás parroquiais que se bautizaban con nomes cristiás. Aínda lembro nunha igrexiña das Mariñas coruñesas como me explicaba o sancristán, no alto do campanario, que unha chamábase Pedro e a pequena Lucía; quixen saber por que, e el só me dixo que ese nome xa llo puxera o párroco que as mandou facer aló polos tempos dun tal Breogán que gobernaba nesas terras. Ante tal revelación só podía persignarme.

Pero chegou a tecnoloxía ós campanarios e os campaneiros xa non tiran da corda para chamar á misa ou dar algunha nova. Van morrendo os vellos e non queda quen toque por eles, senón é un circuíto multivibrador acoplado a un amplificador de potencia. Algunha asociación ou sociedade antropolóxica xa se molestou en gravar ós últimos campaneiros, talvez os derradeiros que quedan, antes de que se perda unha linguaxe que nos axudaba na convivencia diaria.

En Istambul, a cidade das mil mesquitas, espertábame cada mañá o muecín que chamaba a oración dende un minarete próximo ó meu hotel, e imaxinábame como serían esas voces se fosen substituídas por campás repenicando coa alba.

Hoxe celebramos ese nomeamento de Patrimonio Inmaterial da Humanidade que a Unesco lle acaba de outorgar ó toque de campás, precisamente en Rabat, terra de minaretes, aínda que sexa como se llo desen a un moribundo, porque o morto non vai levar con el este galardón senón que o deixará para memoria dos vivos.

                                                        Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbaanza de La Voz de Galicia). 

Un gaiteiro polo mundo adiante

 

 Por Pepe de Rocaforte

O outro día cometín algúns erros cando contaba as aventuras dun veciño meu que alá polos anos sesenta do século pasado deu a volta ó mundo nun barco da Mariña Española.

Pola miña conta aumentei que o barco tal vez fose o “Juan Sebastián Elcano”; pero logo, facendo memoria, lembrei que quen lle dera a volta ó mundo no “Juan Sebastián Elcano” e non só mo contara, senón que tamén me regalou un libro, “Un gaitero en la vuelta al mundo”, no cal relataba a súa viaxe de alá polos anos trinta do século pasado, foi Alejandro Temprano, que por aquela época era un coñecido gaiteiro que formaba parte do grupo “Os Tempranos de Eirís”.

E o periplo do “Juan Sebastián Elcano”, con Temprano a bordo, foi o que me levou a lle adxudicar a mesma embarcación á viaxe, trinta e cinco anos máis tarde, do meu veciño, o que por outra parte tampouco deixa de ser posible. Pero como no ano 1935 a escala do “Juan Sebastián Elcano” ó tocar portos norteamericanos foi San Francisco, uns oitocentos quilómetros ó  norte de San Diego, onde fixo escala o meu veciño, trato de deixalo aclarado, aínda que máis ben parece que me estou formando un lío. En fin, así queda a cousa.

Así e todo no que coinciden ambos viaxeiros é que en terras californianas tanto un coma o outro, non só o pasaron ben, senón que foron atendidos de modo inmellorable. «A nosa permanencia en San Francisco, conta o gaiteiro coruñés, non puido ser máis grata [...] Fomos solicitamente atendidos pola colonia española, que en todo momento soubo demostrarnos o cariño que lle gardan á Patria e o felices que se sentían ó ver ondear no porto o pavillón de España [...] Sete días permanecemos en San Francisco, e ademais dos agasallos particulares que diariamente nos fixeron, fomos invitados oficialmente a dous bailes [...] Certo día presentáronse no barco en solicitude dun grupo de mariñeiros para  convidalos a ir a Sunnivel. Tanta pena me deu aquela xente, que incluso nos dixeron que tiñan a comida preparada, que nos xuntamos seis e coa gaita e o resto de instrumentos marchamos nos seus carros para compracer a aqueles compatriotas [...] A festa foi por todo o alto, unha becerra asada ó espeto en pleno campo, e outros pratos caseiros, todo en casas de granxeiros españois».

            Ben, e agora vou pedir outra  desculpa porque o outro día tamén metín o zoco ó lle dar o nome de “Rodeo” á editorial viguesa que nos anos cincuenta e sesenta do século pasado a tantos rapaces, e máis a bastante xente grande, nos meteu o vicio da lectura. A editorial chamábase “Editorial Cies”, e “Rodeo” era o nome dunha das varias coleccións de novelas de vaqueiros que nela se publicaban.