UN PORTUGUÉS EN GALICIA (III)

 Por Pepe de Rocaforte

        

            Vilagarcía, a onde Silveira da Mota chegou o 19 de maio, pareceulle un daqueles sitios alegres e donosos, onde non pode haber «os acres sentimentos da envexa e do odio». Un lugar a onde nos meses de verao veñen familias da veciña cidade de Santiago, de Ourense e de Madrid para tomar os baños, a tranquilidade e o aire marítimo. A cidade ten rúas bonitas e aseadas, con casas modernas, elegantes; humildes, pero atractivas, e o mar ten a limpidez dun lago sereno e calmo. A escasa distancia está Carril, «alegre e próspera vila». E sen moito máis esparexemento, aparte a información dunhas gratificantes tertulias mantidas no comedor da fonda onde aqueles días parou e degustou «o famoso caldo galego, especialidade da arte culinaria naquela provincia», abandonou o noso amigo as ribeiras da ría de Arousa, equiparable ó golfo de Nápoles, en ponderadas palabras dun dos seus amables contertulios de comedor.

                                  *          *          *

     O día 23 de maio Silveira da Mota inicia así o relato do seu primeiro día en Santiago: «Unha das cousas boas que hai neste mundo deriva da fácil e libérrima ligazón de ideas, por medio da cal o entendemento, no seu perenne meditar, asocia ó presente as renacidas imaxes do pretérito, engrandece e multiplica a existencia, trae a fases de desánimo escintileos de felicidade. Así, por exemplo, estou en Santiago, no ano 1886, e coido por veces que vivo en pleno século XVII. As rúas estreitas e sombrías, as longas arcadas, a cor ennegrecida das casas e dos monumentos, a frecuentación dos templos desde o romper da mañá ata a noite, o zunido das rezas, a música dos órganos e o carpido pregón dos serenos producen tan insólito conxunto de costumes místicos [...] que desapercibidamente remóntome ó pasado e imbúome nas súas crenzas, nos seus pavores e nas súas esperanzas».

            Despois destas reminiscencias un chisco sthendalianas, o viaxeiro confírmanos a súa admiración pola catedral. Diante do Pórtico da Gloria, «un dos asombrosos primores da arquitectura e da escultura bizantinas» sentiuse literalmente pasmado. Pero a cambio renegou da fachada do Obradoiro, construída «cando a ausencia de pensamento nas artes plásticas era enmascarada con exorbitantes ornamentacións».

            O home confésanos ter permanecido durante longas horas abstraído no interior da catedral. «Sinto aí a impresión profunda que suscitan sempre as obras grandiosas, sexa cal fose o pensamento que as inspire; que suscitan sobre todo os templos cando non se restrinxen a montóns de pedras, limpas do musgo dos séculos e dispostas con máis ou menos simetría».

            Logo tamén deplora que a Universidade, «célebre outrora polo impulso dado ás ciencias eclesiásticas», estivese entón reducida ó ensino nas facultades de Dereito, Medicina e Farmacia, «que máis constitúen aquí instrución especial do que superior», e os respectivos preparatorios de Filosofía, Letras e Ciencias.

            Dedica logo o viaxeiro trinta e tantas páxinas a resumir a historia da catedral, así como unha relativamente pormenorizada descrición do templo, que se completa coa de outros lugares tamén dignos de mención: A universidade, «vasto e suntuoso edificio que foi colexio de xesuítas, cunha biblioteca opulenta en libros raros», con algúns códices preciosos, como unha biblia do século X, «e o fermosísimo libro de oracións de D. Fernando I e da raíña D. Sancha». Non se esquece así mesmo do instituto de instrución secundaria, no antigo convento de Santa María a Nova. O seminario, que ocupa o vastísimo convento de San Martiño, para se demorar logo na rúa do Vilar, que «é ela en Santiago o que a Puerta del Sol é en Madrid, ou a Calle de las Sierpes en Sevilla, o barrio elegante, centro do movemento e do comercio». Lembrouse tamén, ¿como non?, de visitar o Hospital Real, «un dos grandiosos edificios, que nesta cidade de monumentos cautiva a curiosidade dos viaxeiros»

            Silveira da Mota non quixo despedirse de Compostela sen xirar unha visita polos arrabaldes, de modo que foi dar unha voltiña ata a cima dun outeiro rodeado de frondosas carballeiras. Resplandecía o sol entre nubes, o aire estaba sereno e nos campos as flores silvestres exhalaban os seus perfumes. Entón, confésanos o viaxeiro, «percibín, en fin, con evidencia, a afinidade recóndita, a ligazón íntima que existe entre o contentamento inefable da alma e o cariñoso sorriso da natureza nunha xentil mañá de primavera».

            O malo foi que entón empezou a chover e o paseante tivo que ganar a volta para a cidade máis de présa do que pensara. Aínda que mellor que “o malo” tal vez debería dicir “o bo”, porque ¿non si que para desfrutar de Compostela como é debido resulta imprescindible un día de chuvia, polo menos?

(Continúa)

Os xogos florais de Tui

Medalla conmemorativa dos Xogos Florais de Tui

Sabemos que o idioma de uso de Murguía era o castelán, e agás eses catro textos coñecidos A nena das soidades (1854), o Discurso dos xogos florais de Tui (1891), Eduardo Pondal e a súa obra (inédito ata 1919) e A Curros (1919), ademais dun texto en portugués sobre historia, non acostumaba a expresarse no idioma que tanto defendeu ó largo de toda a súa vida. Eran outros tempos. De feito, en 1886, durante os xogos florais de Pontevedra, aínda que fai un exaltado discurso defendendo con entusiasmo o noso idioma, faino en castelán.

En 1890, invitado pola “Lliga de Catalunya” Murguía participa nos xogos florais de Barcelona, unhas celebración poéticas onde dá a ler, pois tiña que ser en catalán, un discurso con forte contido histórico e cultural galego, co que reafirma o seu rexionalismo. E cando volve á terra, aínda co eco dos aplausos na súa mente, ten claro que só se pode defender o idioma empregándoo, non só en poemas e no uso diario dos aldeáns, senón tamén e sobre todo na vida cotiá e por todas as clases sociais, económicas e profesionais, así que, nunha reunión da “Asociación Regionalista Gallega”, celebrada en Pontevedra o 20 de abril de 1891, decídese celebrar para o 24 de xuño dese ano uns xogos florais en Tui, nos que “só se poderá falar en galego”, como reza na acta, da convocatoria, asemade redactada en galego.

E cando na citada data chegan a Tui, notan o ánimo festivo polas rúas, como toda a cidade quere participar dos acontecementos acollendo aqueles xogos como a grande festa do galeguismo en pleno solsticio, na noite máis curta do ano.

O lugar escollido para a celebración é o teatro Principal, onde o alcalde da cidade dá a benvida a todos os representantes da asociación antes de pasarlle a palabra ó presbítero e mestre do seminario don Manuel Lago González, quen presenta ós oradores. Murguía, como presidente da asociación, toma a palabra e fala da importancia do idioma como feito histórico e diferenciador da nosa cultura con frases que quedaron para a historia: “Pobo que esquece a súa lingua é un pobo morto. Pobo que esquece e escarnece o seu idioma, ese pobo di ó resto do mundo que perdeu a súa dignidade”, un discurso amplamente aplaudido e que o 15 de xullo dese ano será publicado en La patria gallega, voceiro da “Asociación Regionalista”, remarcando as frases máis sobresaíntes.

Antes de que Alfredo Brañas, en calidade de vicepresidente, cerrase o acto, outorgáronse os galardóns ós poetas premiados no certame, a Eladio Rodríguez, Díaz Spuch, Xan Barcia, Urbano González e Filomena Dato.

Todo saíra moi ben, pero os idearios políticos de Murguía e os de Brañas non coincidían plenamente, o que acabará levándoos a enfrontarse por mor de pequenas discrepancias ideolóxicas, co que aqueles exitosos xogos non volveron a celebrarse. Comezaron os ataques entre uns e outros e o voceiro, La patria gallega, apenas dura dous anos. Aínda así, o Patriarca seguirá afirmándose no seu ideario e incluso avanzando cara postulados máis nacionalistas.

Como queira que sexa, aquel discurso foi un punto e seguido no ideario galeguista ó largo daqueles anos finiseculares e a porta de entrada ó galeguismo para as xeracións posteriores.

Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).

UN PORTUGUÉS EN GALICIA (II)

Por Pepe de Rocaforte

Hoxe retomo o repaso empezado hai dúas semanas da viaxe do xornalista portugués Inacio Francisco Silveira da Mota por terras de Galicia no ano 1886.

Desde Vigo, onde quedamos hai quince días, trasladouse Silveira o 18 de maio a Pontevedra, e alí buscou acomodo nunha humilde pousada que, a pesar do seu pomposo título de hotel, conservaba escrupulosamente, en opinión do viaxeiro, as tradicións dos “bos tempos de Quevedo”.

«De Vigo ata esta pacífica metrópole de provincia é risoño e magnífico o traxecto. Na rápida carreira a locomotora cruza planicies tapizadas de verdor, atravesa grupos de castiñeiros e nogueiras, galga penedías, rompe montañas, traspón abismos, percorre soberbios viadutos e deixa entrever aldeíñas e casaríos, quintais e verxeis encaixonados en muros de pedra solta, a vea sinuosa da ría a se afastar da enseada, o alegre e sereno val serpeado polo Lérez».

O apousento que colleu para aqueles días «é pequeno, e está lonxe de satisfacer non xa as condicións de requintado luxo, aínda non ben as de simple e modesto aconchego» escribe Silveira, que describe así o seu cuarto: «Penden das paredes dous vellos gravados coloreados. Un representa a Casilda (Andalusí filla do emir de Toledo El-Mamum, que ás agachadas leváballe comida ós prisioneiros cristiáns do seu pai e, ó ser descuberta, os alimentos que levaba ocultos na roupa convertéronse en rosas), pintura que a lenda explica en idilio análogo ó do brazado de rosas da nosa raíña santa. Móstranos o outro gravado a San Xerónimo, tal vez con algunha verdade na mística expresión de angustia. É groseira copia dunha tela de Ribera, o pintor vigoroso e apaixonado, temerario nas concepcións da fantasía, naturalista no deseño e no colorido. Sobre a mesa, forrada de baeta verde, póusase un candeeiro [...] Completan o mobiliario tres cadeiras de coiro, un espello con cortinas de paniño, unha almofía, un lavatorio de ferro, unha cómoda de nogueira, e a un lado, xunto á xanela, o catre desmedido e carunchoso» (Valiosa e detallada descrición, como podemos ver).

Pontevedra, cidade grande, con preto de vinte mil habitantes, «non se asinala nin pola vida ruidosa e pracenteira, nin polo extraordinario desenvolvemento de calquera ramo da industria ou comercio». Así e todo Silveira atopou fermosas prazas cadradas e simétricas, arrabaldes amenos e poéticos, un xardín público denominado a Alameda, e algúns “grandiosos edificios”,  que son a un tempo monumentos de arte e recintos consagrados ó culto. Entre eles considerou destacados o convento de Santa Clara, a igrexa da Peregrina e o templo de Santa María; aínda que o que máis o impresionou, nesta cidade “de ruínas e decadencias”, foron os restos da igrexa de Santo Domingo. Decadencia especialmente manifesta tamén para o viaxeiro, no barrio da Moureira, outrora centro de riqueza «e hoxe pobre aldea de pescadores».

Unha cidade, resume Silveira a súa impresión da “boa vila”, de rúas que xacen nun silencio de austeros claustros, coa Alameda sempre deserta, revelando o recollemento e a «descomunal tristeza dunha decadente capital de provincia».

Como detalle final: en Pontevedra sorprendeu ó noso viaxeiro a noticia do nacemento en Madrid do fillo póstumo de Alfonso XII, que non ocasionou abalo de contentamento nin de mágoa na poboación. E tamén atopou nas ribeiras do Lérez ó seu querido amigo e poeta G.J. (Guerra Junqueiro, aclaro), «príncipe por dereito divino, porque enriba de todas as xerarquías está a maxestade do talento». O ilustre autor de “A vellice do Padre Eterno”, a pesar de ter saído de Portugal moi poucos días antes, xa se atopaba saudoso e nostálxico da súa patria, saudade que axiña lle contaxiou ó compatriota”.

(Continuará).

 

 

Tempo de sardiñadas

 

Cada momento do ano ten o seu manxar asociado e arredor do san Xoán lémbrase aquilo de que a sardiña molla o pan, invitándonos a non pasar por diante da peixeira sen coller a nosa ducia delas para poñer sobre as brasas, a ser posible sardiñas das rías, e iso non é ser chauvinistas, pois segundo nos conta Murguía, xa no século XVI, o licenciado Molina dicía que a mellor sardiña do reino era, concretamente, a de Noia “porque habiendo ésta no se despacha otra”. Ou como cantan os de Treixadura, para sardiñas Aguiño e para bolo Castiñeiras. Pero a sardiña, caprichosa ela, non sempre vén por estes lares, ou visítanos cando non está en sazón.

O caso é que uns anos porque hai moita calor e outros porque hai moito frío non sempre abunda, e se unhas veces lle botaron a culpa ó xeito, outras foi que non se debía andar á ardora. Logo, coa chegada dos cataláns, xa era por culpa da xávega, unha rede que de tan longa dicíase que estaba acabando co mar, e por iso, aló por principios do pasado século, cando unha desas crises pesqueiras invadiu as costas galegas, os pescos cantaban contra a cobiza dos fomentadores que usaban esas redes preguntando, cando non haxa sardiña/ ¿que farán os cataláns?/ andarán pola ribeira/ tirándolle pedras ós cans.

Moitas veces temos lembrado aquela carta que o mestre de Palmeira, don Ignacio Martínez, publicou en outubro de 1882 en La Voz de Galicia, queixándose de que aquel ano, dada a escaseza de sardiña, os seus veciños veríanse abocados á emigración ou a navegar na mercante. E podemos dicir que nesta vila, como en toda a Barbanza, a historia económica do pasado século comezou con aquel augurio de don Ignacio, pois aínda cando a sardiña volveu a visitar as nosas rías, os que colleran a maleta tiñan a menos retornar para botar as redes.

Crises de sardiñas hainas documentadas desde os tempos de Felipe II, e sempre se tivo en mente algún culpable, xa fose unha arte desproporcionada, unha extracción abusiva e ata dalgún castigo do ceo por mal comportamento se ten documentado nas crónicas, e se se fai tanto fincapé nela, era por ser un peixe doado de conservar e de preparar, pero tamén, cando entraba en abundancia, podía ser tanta que os consumidores queixábanse de que non había sal que chegase para lañalas. Así, unhas veces por moito e outras por pouco a caprichosa sardiña quitounos moita fame, foi o pan noso de cada día, ese que Picadillo nos ensina a preparar coas dúas ducias de receitas que recolleu no seu libro de cociña.

Volvendo ó noso tempo, hai uns anos, a culpa de non haber suficientes para celebrar o san Xoán levábana os portugueses, que unha semana antes celebran o seu santo Antonio con tantas ou máis sardiñadas ca nós, pero como as técnicas previsoras xa veñen de moito antes de que Xosé lle aconsellase ó faraón gardar das risas para as choras, moita da sardiña que hoxe degustamos vén conxelada e en contedores de fóra de Galiza. E iso nótase, porque o que si é seguro é que todos somos verdadeiros catadores de sardiñas, dende notar cando está moída, cando non é fresca, cando está seca ou cando non está ben asada.

Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).