venres, 30 de maio de 2014

Versos ó xeito popular (V)



 CIÚMES

Por Andrés Terra

Estripos, tolos estripos,
Tenoiros da corredoira
¿qué perdéchedes, nemigos,
Na saia do meu namoro,
            Que a vim chegar onte á tarde
            Bagoenta e case sen folgos
            Dicindo: “¡Foron os mecos
            Estripos da corredoira!”?
(1972)

venres, 23 de maio de 2014

UM APELIDO. UM NOME.


            Por UM-DO CHAO.
VILA, VILAR, VILARIÑO…

O apelido.
Juan José Castelli VILLARINO
            Estoutro dia citamos a VILA como um desses apelidos que compartilham várias línguas, neste caso, galego-português e italiano. Igualmente acontece co seu derivado VILAR, que pertence a nós como aos ocitanos ou naturais do Languedoc (langue d’Oc).
            Quando menos um par de anomalias sofre o apelido VILA (co seu plural VILAS e os derivados VILAR e VILARINHO).
Umha: a sobrevivência, em muita percentagem, do arcaísmo com dupla consoante “l”, assi: VILLA/VILLAS (por mais que este plural nom é habitual na Galiza), VILLAR/VILLARES, VILLARIÑO, que haveria que pronunciar como se dum “l” só se tratar, mas que, ao coincidir (Villa, Villar) co castelhano, fai duvidar de qual língua forma parte (veja-se Pintos y Villar, Villar Ponte…). (Nom parece que isso tenha ocorrido co outro diminutivo VILELA). Outro tanto passa com alguns dos compostos de natureza toponímica, tal o apelido VILALVA/VILLALBA (que se simultaneam em áreas galega e castelhana).
Tomás Villalba
Duas: quando se escreve Davila, por DA VILA, dá-se quase automáticamente, cum simples troco no acento, a passagem a Dávila. Entom, para entender-nos, um “da vila” galego converte-se num “de Ávila” castelhano, muito freqüente assi deturpado… evocando o que se tem abundantemente feito em países sul-americanos co apelido português Coelho até converté-lo no espanhol Cuello (¡).
Tocante a Villariño, abonda com riscar-lhe o til (que agora, baixo o nome de “ceñe”, anda a canonizar no seu logotipo o concelho corunhês) para o converter em Villarino, tamém muito registado aqui, com esse feitio aleonesado (é dizer de Leom).
E digamos, por fim, que esta VILA e os seus derivados procedem do latim, e começou denominando umha casa (daí mesmo o costume castelhano de chamar  “villa” –exemplo: Villa María- a umha vivenda com certa fachenda e jardim, vulgarmente conhecida co galicismo suíço chalé)… e, com posterioridade, se extendéu ao conjunto delas a formarem umha cidade, cativa ou comprida.

As personagens.
Idea VILARIÑO
Hoje vemo-nos obrigados a nos centrar nos dous países platenses, assi:
1 Juan José Castelli VILLARINO (1764-1812), argentino avant la lettre, “El orador de Mayo”, advogado e político, um dos homes da Junta portenha de 1810, neto do viguês Fernando de Vilariño.
2 Tomás VILLALBA (1805-1886), uruguaiano, empresário e político, fugaz presidente da República, fillo do galego Antonio Villalba Cova.
3 Idea VILARIÑO (1920-2009), uruguaiana, poeta de alto valor e docente de Literatura, neta de Leandro Vilariño e Dolores Lavandeira, de Ponte-Ceso de Cabana-Cesullas).

Versos ó xeito popular (IV)


Por Andrés Terra

Casar, casar… casan moitas
Estas ben, aquelas mal
E tamén che habemos outras
Que non puidemos casar.
(1969)

xoves, 22 de maio de 2014

A CIDADE E AS SERRAS




Por Pepe de Rocaforte
            Hoxe enfrenteime ó teclado coa idea de falar de política, do asqueado que estou de moitos partidos políticos, pero penseino mellor e pareceume máis conveniente cambiar de tercio. Vaiamos con libros, que nos dan maiores satisfaccións.
            Lin por primeira vez “A cidade e as serras” hai moitos anos. Tantos que esquecera por completo o seu contido. Cólloa agora e paréceme lela por primeira vez, tan borrada a tiña da memoria.
            Eça foi unha das miñas devocións literarias en portugués. Hoxe continúo estimando títulos seus como “O crime do Padre Amaro”, “O primo Basilio” e “Os Maias” entre as grandes novelas do século XIX.
            Agora a relectura da súa novela póstuma enfríame un pouco o entusiasmo polo escritor de Póvoa de Varzim e faime lembrar un comentario, que no seu día me estrañou, de Lobo Antunes sobre a ironía provinciana ou de sal gordo deste autor. Non lembro con exactitude as palabras do novelista lisboeta, pero recórdoas como escasamente caritativas.

            “A cidade e as serras” parece darlle un pouco a razón a Lobo Antunes. A novela, cun asunto abordado antes e con máis elegancia polo bispo de Mondoñedo Frei Antonio de Guevara en “Menosprecio de Corte y Alabanza de Aldea”, excédese dun xeito caricaturesco ó destacar os adiantos da vida parisina, a fin de louvar como contraste a feliz vida campestre. E, tamén, para deixar pampo ó lector portugués medio do seu tempo coas comodidades incribles ofrecidas ós favorecidos pola fortuna nunha cidade tan chic como o París de fins do século XIX.
            O resultado é pouco afortunado. Por outra parte o desenvolvemento da historia faise excesivamente previsible e tan só podería ofrecer sorpresa nunha posible variante insinuada alá contra o final, cando os veciños montañeses de Tormes sospeitan que o regreso do Señor prodúcese co fin de colaborar nun intento de restauración miguelista. Pero ese camiño cérrase sen nin sequera chegar a abrilo e o relato continúa o curso previsto.
            Resultáronme curiosas, eso si, as relacións afectivas entre protagonista e narrador e non estaría mal pararse a analizar, a escaravellar un pou­co, na amizade deses dous varóns adultos, solteiros, que conviven na casa-palacio dun deles, que se intercambian roupa, se preciso for, e que manteñen en común unha longa serie de gustos e afinidades cando menos curiosas.
            Deixo a suxerencia por se a alguén lle paga a pena pararse a estudialas.

O día bébedo



Por Pura Tejelo
                                                                Estampado dourado, de Lola Fernández

                                                                  O día bébedo
         descompoñíase en pentagramas louridos
                                                                    -de luz velar-
        A enredadeira tornouse fogueira lanzal.
     
        No vidrar afresonado, el tiña o cabelo da noite.

        Fugas de paixón, no seu ollar de outono.
    
       Unha ave con plumas de prata

                                                   ergueu o seu voo nupcial

       e o broslado do leito enredou furiosas tolemias.

       Entrementres, na bocanoite a montaña

                            púxose a arder aproando ó ocaso.

mércores, 21 de maio de 2014

O cruceiro de Coveliño, en Boiro




Aquel costume de que falabamos cando nos referimos a santo Alberte da Conlleira, de virar a tella co fin de que cambiase o vento para axudarlle ós mariñeiros a vir con ben para terra, tamén se dá no lugar de Coveliño, en Cespón, no concello de Boiro, segundo nos conta Castelao, só que aquí, na vez de virar unha tella dáselle a volta á posición da imaxe da Virxe que hai na capela do cruceiro do lugar, poñéndoa cara aquel punto do compás de onde queremos que veña o vento.
Tamén lembramos neste punto que unha das singularidades da Santa de Moldes (que como tal se coñece, e non como Virxe), é o feito de que se virase de costas durante un temporal.
E curiosamente, se en Moldes había restos de mámoas, aquí, a poucos metros do cruceiro de Coveliño consérvase un petroglifo do que non se decatou o mesmo Castelao, coñecido como a pedra da Cabra,  por ter un cérvido ou cabuxa gravada,
indicándonos que era un lugar de claro culto precristián do que supoñemos que a Virxe herdou as virtudes e a devoción que algunha outra divindade anterior tiña. E entón preguntámonos ¿quen era esa outra divindade protectora que en tempos precristiáns se invocaba para que o tempo favorecese ós paisanos?. ¿Seria un tal Berobreo, a quen os nosos antepasados adoraban en outeiros desde os que se podía ver o mar e a quen lle pedían pola saúde?. Eis a dúbida.

luns, 19 de maio de 2014

Na festa do idioma



                                
Díaz Castro
            E digo Idioma e non Letras, porque cada ano, en chegando a estas datas sinto a dor dunha inxustiza e a mágoa dun esquecemento, porque celebrar as letras e esquecer a fala é como lavar media cara e deixar a roña na outra media. Mais os camiños da vida son así, e pouco a pouco imos andando. Como nos ensina Díaz Castro: “Un paso adiante e outro atrás, Galiza,/ e a tea dos teus soños non se move/ a esperanza nos teus ollos se espreguiza,/ aran os bois e chove”. E en chovendo e arando xa a terra vai regada e aireada e ó final a semente dará froito. Agardamos.
            Quero ser optimista, a pesar de que a dor desta inxustiza de que falo nestes días sempre empeza cando, sen lle quitar méritos a ninguén, me pregunto cal foi o tremendo pecado cometido por don Ricardo Carballo Calero para que os académicos se sigan esquecendo del á hora de outorgarlle o recoñecemento que se merece, del que foi un referente recoñecido na defensa e promoción do idioma. E xa sei que, dito isto, aínda haberá quen lle queira poñer puntos ás is. Pero, se a iso vamos, ¿cantos eruditos se poden comparar con el no que ó estudio da nosa literatura se lle debe?, ¿cantas veces non puxemos en dúbida o valor dalgún outro homenaxeado?, ¿cantas veces non nos preguntamos quen era ese da foto?. E así, sen quitarlle méritos a ninguén, eu que, como vedes, escribo coa normativa oficial, un ano máis hei de denunciar o que ó meu entender é un inxusto esquecemento; anque tamén agardo que chegue a cumprirse esa afirmación de Díaz Castro: “Traguerán algún día os camiños a xente que levaron”; e aínda que el se refira á sangría da emigración, eu meto no paquete estoutros esquecementos.
Carballo Calero
            Tamén sei que un día non fai ano, como unha palla non fai palleiro, pero todo axuda. Asemade, cando escoito iso do Día das Letras, sinto as do coxo que coida máis a muleta ca perna, pois se as letras son importantes non o é menos a fala, e por iso nestes días sempre me vén á memoria o dezaoito de maio de 1916, cando se crearon aquelas agrupacións chamadas “As Irmandades da Fala”, que pretendían revalorizar o idioma falado e crearon grupos de teatro, xeralizaron o emprego do galego en todos os ámbitos da vida, promocionaron e animaron a falar unha lingua que desde outras instancias pretendían afogar, unhas entidades creadas xusto no aniversario do bautismo de Murguía. E así volvo, unha vez máis, a facerme eco daquela proposta que se fixera desde a Agrupación Cultural O Facho, da Coruña, a principios da década dos oitenta para que ó día das Letras se unise un día da Fala, porque un idioma non é só a ortografía con que se escribe, senón tamén as palabras con que nos expresamos, e grazas á fala aínda temos idioma.
  
Membros das Irmandades da Fala na Coruña en 1916
         
Non estaría de máis que para o 2016, cando se cumpran os cen anos da creación das Irmandades, o Día da Fala fose un feito real.
            Xa sei que isto non vai mellorar a crise nin os males económicos que nos invaden, pero reforzará a nosa identidade como pobo e como etnia, anque un día de celebración, usando os versos de Díaz Castro, non sexa máis ca “unha estrela que se perde no día”, pero tamén coas súas palabras digo que “a luz do mundo é a que arde nunha bágoa”, e xa sabedes que as bágoas evapóranse a moi baixa temperatura. Por iso non canso de pedir e reclamar esas dúas cousas que aínda faltan: que don Ricardo teña o seu día das Letras e que o día da Fala sexa o outro pé da grande festa do idioma que debemos celebrarifa.
                                                                                                             Francisco Ant. Vidal

venres, 16 de maio de 2014

VERSOS AO XEITO POPULAR III



Por Andrés Terra


 III
Ai, carballos da devesa,
Cousas de amor saberedes!
Se empezades a contalas
Non sei cándo acabaredes.
            Na devesa hai duas cousas
            Que che me privan da fala:
            A saia daquela nena
            E aquela nena da saia.
(1969)

xoves, 15 de maio de 2014

O cocedor dos garavanzos




       
     Ata agora, o que temos visto usar cando se facían os garavanzos, ou as fabas, no cocido, para que estes non se perdesen pola pota, era unha bolsa de tea, a ser posible de liño branco, de maneira que, ó servir a comida, estes non estaban perdidos e mesturados co resto dos productos.  
            Moito máis elaborado é este sistema, usando unha esfera metálica e esmaltada, que se abre en dúas semiesferas para recoller os garavanzos. É un curioso aparello do que só coñecemos este, conservado no museo etnográfico de Ponte do Porto.

mércores, 14 de maio de 2014

PEQUENAS REFLEXIÓNS VIAXEIRAS




Por Pepe de Rocaforte

            Co paso dos anos un vaise facendo máis vello, é cousa sabida, e tamén máis atrabiliario. Cada vez cústalle máis traballo coutar o desacougo cando nun transporte público de longa distancia, poño por caso o tren, observa como a xente fala, máis que para o compañeiro con quen viaxa, para o resto de ocupantes do coche, entremeténdose con­tinuamente para lle frustrar o goce da abstracción meditativa, ou durmidora, e ata a contemplación da paisaxe, cousa por outra parte máis difícil a cada paso. Se a velocidade do vehículo que te transporta empeza a subir dos 250 quilómetros/hora, a paisaxe desaparece da túa vista antes de ti poder empezar a asimilala. Canta razón tiña o vello don Vicente Risco cando non se cansaba de repetir unha vez e outra que as verdadeiras viaxes deberíanse facer a pé.
            Así mesmo constatas outro feito que vén incrementar os teus temores sobre a diminución acelerada dos adictos á lectura. Antes, unha das imaxes máis reiteradas nos transportes colectivos das grandes cidades, digamos por exemplo o metro, era a da xente (mozas nunha porcentaxe elevada) cun libro nas mans, abstraída na lectura.
            Hoxe ves esas mesmas mozas e mozos absortos nas pantallas dos seus teléfonos móbiles, iPad, iPhone, ou como demo se cha­men, lendo ou tecleando mensaxes. E a cada dous por tres o son avisador da entrada dun what­sapp, que naturalmente deben atender coa máxima celeridade, non se vaian atrasar na recepción dunha noticia imprescindible para a boa marcha da súa vida.

            En fin, comprobas como, máis nocivos que os libros electrónicos, en realidade estimuladores da lectura, aínda sen a maxia do papel impreso tan amada polo gremio obsoleto dos lectores tradicionais, estes novos artefactos de (in)comunicación están derrotando claramente ás/ós lectores/lectoras de libros camiño, ou de regreso, do traballo.
            En fin, cousas desalentadoras que se che ocorren saíndo da casa, pero a pesar delas continúas coa afección viaxeira para apor­tar de vez en cando un pouco de aire fres­co á rutina diaria, aínda que a viaxe che confirme a que velocidade, en moitas ocasións para mal, están cam­biando as cousas neste mun­do dos nosos pecados.

martes, 13 de maio de 2014

UM APELIDO. UM NOME.




            Por UM-DO-CHAO.
VIDAL, PONTE, COSTA…

Os apelidos.
    
Domingo del Monte y APONTE
       
Que tenhem estes apelidos em comum? Pois têm que nom som exclusivamente galego-portugueses, pois que tamém som legitimamente ocitano-catalám (Vidal), italiano (Ponte) e catalano-aragonês e mais italiano (Costa). E é que, filhas estas línguas do latim (lembrai o Lugo que tratamos aí atrás), se fixarom aqui, alô e acolá na mesma forma, ou seja, constitúem palavras comuns a vários idiomas. Por isso, com só pronunciá-las nom abonda para determinarmos a sua origem geográfica e compre, nestes supostos, recorrer à investigaçom genealógica para conseguir tal.
            (Mais apelidos plurilíngües, a maiores que galegos: Vila (italiano e catalám), Vilar (ocitano), Pena, Porta, Monte (italianos), Campo, Rio, Torre (espanhois), Serra, Casanova (cataláns), etc., etc.). Mas aí temos, em falando de Costa e Ponte, um indício valiosíssimo,: o fenómeno da aglutinaçom (ver o que dixemos em Val e Campo), que nos vem socorrer e quanto! Qualquer Acosta ou Aponte que no mundo haja, esses nom serám outra cousa que uns Costas e Pontes petrificados no estádio situado entre Da Costa e Costa e entre Da Ponte e Ponte: ambos, pois, galego-portugueses.
Soledad ACOSTA de Samper
            VIDAL começou sendo nome de pia (tem o seu equivalente itálico Vitale) e vocábulo latino co significado de vital, saudável. (Nom sabemos se o Vidal do poema-conto rosaliám opera aí como nome ou como apelido). Talvez o mais famoso no mundo seja o que déu nome a San Vitale, o templo ítalo-bizantino de Ravenna. (Nada sabemos também, nem sequer se é galego, do aparente plural VIDALES, existente principalmente em Vila Garcia d’Arousa).
Mariano Soler VIDAL
            Tam latinos como este som Ponte e Costa. Compre advertir que COSTA (espanhol: Cuesta) se refere a costa, caminho que sobe, encosta (antiga enfesta) e nom à costa marítima que, entre nós, é mais bem chamada ribeira. (Do seu aparente plural COSTAS, ilustra-nos M. Ferrín ser alcunha para home lombudo… nom lombám!).
            De pouca ou ningumha explicaçom precisa PONTE (cujo derivado universal mais egrégio é o nome comum pontífice), só lembrar que é feminino, e daí a forma Aponte/A Ponte (espanhol Lapuente) e que tamém se dá em plural, PONTES. Por certo que este plural em concreto poderia ter origem toponímico nas Pontes de Garcia Rodríguez, como asimesmo o topónimo é Costa.

As personagens.
1 Domingo del Monte y APONTE (1803-1853), cubano (de origem venezolana), escritor e crítico de suma importância nas letras do país islenho.
2 Soledad ACOSTA de Samper (1833-1913),colombiana, historiadora, jornalista , escritora.
3 Mariano Soler VIDAL (1846-1908), uruguaiano, primeiro arcebispo de Montevidéu, neto de Juan Gaspar Vidal, de Ferrol.

sábado, 10 de maio de 2014

Nosa Señora de Moldes (A Pobra do Caramiñal)



   
         Nosa Señora de Moldes ou Nosa Señora de Belén, en Moldes, máis coñecida entre a veciñanza como a Santa de Moldes, é un cruceiro de capela, típico da Barbanza, que está nun cruce de camiños na baixada da Curota, nun lugar onde aínda se conservan os restos de varias mámoas. Está mirando para leste, mais, se lle preguntamos a algún dos moitos romeiros que este segundo domingo de maio a veneran, para onde mira, diranvos que lle dá as costas ó mar. Para calquera da veciñanza de Moldes, a Virxe non mira, senón que lle dá as costas. Sen embargo non sempre estivo así.
            A historia parece ser que se remonta a un tempo no que aló contra onde hoxe está Corrubedo, houbo unha aldea chamada Valverde, habitada por malas persoas, por xente que na vez de levar unha vida de axuda ós demais, de colaboración e caridade, dedicábanse a facer todo tipo de falcatruadas, maldades e delictos contra calquera que se cruzase con eles. E tanta maldade merecía un castigo, polo que Xesuscristo, querendo poñer orde nas endiañadas persoas, baixou á terra e encamiñouse a aquela aldea, mais no seu camiño tivo que pasar por Moldes, onde estaba a Virxe, quen lle preguntou a onde ía.
            -Vou castigar a eses malvados.

            A Virxe apiadada do que intuía que ía ser o tal castigo, rogoulle que lles perdoase, e tanto lle rogou que o Fillo prometeulle que, de encontrar a unha persoa boa na aldea, a unha soa persoa que tivese un mínimo de humanidade, non os castigaría coa furia que tiña pensado. Mais foi o caso que non atopou a ninguén que lle dese unha esmola ou acubillo nun palleiro, polo que decidiu consumar o castigo pensado, e daquela levantouse un temporal de chuvia e vento, de xigantescas ondas mariñas, de area e lume, todo mesturado para asolar aquela aldea, estendendo a dor e a desesperación dos paisanos ata sepultala baixo o que hoxe son as dunas de Corrubedo. Era tal a angustia e a cólera sufrida por aquela xente, que a Virxe non podía mirar para aquel inferno, non podía ver o que aló ocorría, e daquela virándose de costas pronunciou as palabras que todos na bisbarra coñecen de memoria: “Non quero ver tal nin tal ver”.
            E por iso, desde entón, está de costas ó mar. E tamén de costas a unha parroquia chamada Bretal, cuxo nome tal vez teña a súa orixe nas palabras por ela pronunciadas. Sen embargo, para que os veciños non se esquezan do alí sucedido, cando o mal tempo ameaza aquelas terras, desde o fondo das dunas aínda se sente a campá da igrexa soterrada, repenicando con furia, para avisar de que vén o temporal.

venres, 9 de maio de 2014

MAN DE CAMELLE




Por Pepe de Rocaforte
     
                                   Intervención paisaxística de Man en Camelle
      
Segundo el mesmo me contou, Man decidiu abandonar o seu país cando as cidades arrasadas polos ataques aéreos anglo-americanos na Segunda Guerra Mundial empezaron a ser reconstruídas tal como eran con anterioridade. Aquela reconstrucción pareceulle un fraude, unha falsidade coa que o pobo alemán intentaba borrar da memoria o seu pasado máis recente, idea en certo modo coincidente coa de W. G. Sebald, exposta no seu libro de 1999 “Sobre a Historia Natural da Destrucción”, particularmente no ensaio inicial, “Guerra aérea e literatura”.
            En total desacordo coa actitude dos seus compatriotas, Man marchou, en primeiro lugar a Italia, pero ansioso de afastarse dos alemáns e da Humanidade en xeral, ó non atopar alí a soidade buscada, acabou por recalar na Costa da Morte galega.
Dresde bombardeado na Segunda Guerra Mundial
            Esta información cumpriría matizala. Posiblemente as intencións de Man non evolucionasen exactamente así. A min falárame algunha vez da súa aproximación ó ioga e ás filosofías orientais da man de Schopenhauer, por quen sentía verdadeira veneración e de quen estimaba ter collido en boa medida a idea de fuxida do mundo. E de aí nacería un dos motivos impulsores da súa peregrinaxe.
            Sobre a influencia do pensamento de Schopenhauer sobre el sei, porque mo dixo, que, seguindo a súa liña, escribira unha boa presada de aforismos. Traduciume algúns, pero xa non me lembro deles. Así e todo, aínda descoñecendo o contido dos seus escritos, tal vez pagase a pena, creo, que alguén coñecedor do alemán lle botase unha ollada, se non están xa perdidos, ou destruídos, como vai sucedendo coa súa obra escultórica.
            Por certo, entre as miñas fotos, algunha tróuxome á memoria a destrucción de Dresde. Póñoa aquí para que, se a alguén lle interesa, busque parecidos. ¿Tería Man, consciente ou inconscientemente, esa idea cando amoreaba pedras arredor do seu caseto de Camelle?

VERSOS AO XEITO POPULAR II



por ANDRÉS TERRA (1969-2004).


Toxos, meus toxos, escuma
Do ar, sorriso dourado,
Toxos, os meus toxos bravos
Polos campos de Meirama!
            Piñeiros, meus piñeiriños,
            Pregaria que ergue a paisaxe
            Os meus piñeiriños novos
            Polos campos de Meirama!
Toxos e mansos piñeiros
Piñeiros e toxos bravos
¡Sorriso e pregaria ceibes
Polos campos de Meirama!
(1969)