mércores, 30 de abril de 2014

PEDRAS EN EQUILIBRIO




Por Pepe de Rocaforte
   
         Unha mostra de traballos de Michael Grab con pedras postas en equilibrio tróuxome á memoria a Manfred Gnädinger, o Alemán de Camelle.
            Coñecino hai moitos anos, a fins dos sesenta do século pasado. Faláranme del en Cee. Logo lería no “Ideal Gallego” un traballo de Arce Temes sobre a súa figura e finalmente coñeceríao persoalmente non lembro con exactitude en que ano a mediados dos setenta. Estableceuse entre nós unha certa amizade e pasei a visitalo con regularidade, levando comigo a moitos amigos con desexos de o coñecer.
            E agora a idea con que empecei esta nota vai quedar para outra ocasión, porque para buscar algo sobre Man na rede vin un texto do 28/12/2012 onde se di (traduzo): “As cinzas de Manfred Gnädinger … repousan desde hoxe … onde sempre quixo, na caseta museo que esculpiu na rocha xunto ó mar nesta localidade da Costa da Morte”, ó parecer un dos desexos que Man deixou escritos no seu testamento: que as súas cinzas se enterrasen xunto á súa vivenda.

            Se non me equivoco, o testamento redactouse en 1972. Man era home, supoño que coma case todos, que en determinados temas non mantiña sempre a mesma opinión. Máis ou menos sobre 1975 faloume sobre a posibilidade de padecer unha enfermidade mortal. “En tal caso”, díxome, “botaríame ó mar e nadaría ata non ter máis forzas. Alí onde chegase deixaríame morrer”.
            Uns anos máis tarde, despois dunha tempada bastante mala, acordeille as súas palabras de tempo atrás e desta volta díxome que o seu desexo definitivo era o de ser enterrado ó pé duns penedos, do outro lado da entrada ó porto, xusto ó pé duns grandes círculos brancos pintados por el. O lugar resulta de fácil localización porque desde dentro da súa caseta, sentados sobre a liteira ó lado da entrada, os círculos eran visibles en liña recta con nós e os vidros de cores da porta.
            Posteriormente, nuns días en que se lle meterá na cabeza que todo Camelle estaba contra el pola súa oposición á construcción do dique (Man estimaba que sería máis barato, a natureza non se vería tan agredida e os barcos estarían máis protexidos, se dragaban o porto e  aumentaban o calado ata o mesmo fondo da entrada do mar. Co diñeiro así aforrado poderíase dotar ás embarcacións da localidade con sistemas de radar e axuda á navegación cos que ter maior seguridade cando saísen a faenar).
            Nesa ocasión Man confesoume estar completamente desalentado. “Se un organismo oficial se fixese cargo da conservación do meu museo”, díxome, “eu marcharía na busca dalgunha illa semi-deserta perdida no Pacífico. Aquí xa hai demasiada xente arredor de min e empezo a sentirme mal”.
            Entón, tal como mo dixo, presentín que xa nunca máis marcharía. O que non tiña claro é onde sería enterrado.

Ritual para despedir abril




            Acaba o mes de abril, este mes que na Roma clásica empezaba  celebrando a apertura da natureza co abrollo das flores e remataba coa invocación  a Flora, a deusa de todo o que florece, nuns festexos que se alongaban desde o vinteoito de abril ó tres de maio, unhas datas propicias para suplicar pola  protección dos primeiros gromos, e como Murguía nos conta que se facía na bisbarra de Noia, onde os paisanos, subindo a un outeiro prendían unha fogueira arredor da que danzaban cantando en favor dos primeiros brotes do cereal:
   ¡Lume, lume! Vén ó pan,
Deus che dea moito gran;
cada gran coma un bugallo,
cada pé coma un carballo.
   
         Tamén neste día de final do mes de abril, volve a cobrar protagonismo a auga bendita do Domingo de Resurrección e o loureiro do Domingo de Ramos, cando entre lusco e fusco se sae a bendicir as leiras e as propiedades coa fórmula: Bendícete leira, sapos e meigas para as silveiras, fórmula que recollemos en Muxía, ou a que oímos na Barbanza: Bendición de Deus Padre, de Deus Fillo e de Deus Espírito Santo, que entre lo bueno y salga lo malo, aplicada tanto ás persoas como aos bens materiais, un ritual que non será efectivo se o levan a cabo despois da posta do sol.
            Será que despois de que o sol se pon tamén as flores perden vigor.

luns, 28 de abril de 2014

.-.-

¿Onde nace o Miño?    
                                                                                           Pedregal de Irimia

sábado, 26 de abril de 2014

Santo Alberte da Conlleira (Ribeira)


  
          Oito días despois do Domingo de Resurrección, o luns, celébrase no alto da Conlleira, en Ribeira, o santo Alberte, un santo que se amosou na súa época como un enxeñeiro adiantado ós tempos, pois a el sonlle atribuídos os primeiros enxeños mecánicos con actitudes humanas que se construíron, o que hoxe podían ser uns robots, androides ou algo semellante. Un festexo de tan obrigado cumprimento entre a xente da bisbarra, que as mulleres que usan a vasoira no seu día, darán á luz a un cativo con algún tipo de malformación.
            Diremos que o alto onde se atopa a capela, escudada dos ventos de sueste por unha enorme rocha, foi nalgún intre da antigüidade precristiá un castro ou ó menos un lugar humanizado, desde o que se domina visualmente toda a ría de Arousa e o mar de Corrubedo. Pero se traemos este santuario a este caderno, é porque arredor da capela e do santo execútanse unha serie de ritos que están directamente relacionados coa vida e coa fertilidade.

            Esta capela era o lugar a onde as esposas, nais ou irmás dos pescos subían a virar a tella, ou sexa, a trocar de posición unha das tellas do tellado, co fin de que o vento virase a favor para traer ós seus homes con ben ata o peirao ou praia onde atracasen. E era costume, no día da súa romaxe, bendicir a terra que logo se levaba para botar nas leiras co fin de favorecer a fertilidade das mesmas.
            Máis o costume con maior participación entre os devotos é o de lanzar a tella. Trátase de botar tres anacos de tella á fiestra tapiada da ábsida, de maneira que, quen sexa capaz de deixar os tres anacos de tella no antepeito da fiestra, será agraciada (ou agraciado) atopando parella e quizabes casando nese ano.


venres, 25 de abril de 2014

O loureiro das obras


            Cando a casa xa está cuberta, e non antes, os albaneis coroan un dos pinches cunha rama de loureiro, e logo celébrano cun xantar.
     
       O loureiro, a planta sempre verde e sempre viva é aquela na que Dafne fuxindo de Apolo se converteu para non permitir que a súa beleza fose posuída por ninguén, nin sequera por deus tan fermoso como aquel. O loureiro era a planta con que se coroaban os olímpicos e os xenerais vencedores, ós poetas e todo aquel que convertese unha fazaña humana en inmortal obra, pero un loureiro, a falta de olivo, tamén adornaba en Grecia o lintel da porta da casa onde nacera un neno, avisando así de que esa familia tiña continuidade. Unha ramiña de loureiro é o hisopo da casa contra a morte e o malfado, o remedio para espantar bruxas e estadeas. E un loureiro adorna hoxe a porta das casas onde hai viño novo, en Betanzos e en Ribadavia.

            E así está este loureiro aí, proclamando que a obra xa é casa, xa ten tellado que acubille, xa pode refuxiar a unha familia e formar o primeiro elo dunha cadea de imprevisible largueza.

San Marcos, o dos zapateiros.



  

          O evanxelista san Marcos, que ten un león por atributo identificativo, é un dos patróns dos zapateiros, e non é para menos, pois que en certa ocasión, entrando na cidade de Alexandría cunha sandalia rota, foi á casa dun zapateiro para amañala, e mentres tanto falar do divino e do humano, e como as cousas que o artesán dicía non lle desgustaban ó discípulo de Cristo, acordou con el facelo bispo, así, sen pasar polo seminario.

xoves, 24 de abril de 2014

CREADORES E CORRECTORES


Por Pepe de Rocaforte
Na introducción a unha edición portuguesa de “Menina e moça”, Maria de Lourdes Saraiva recórdanos o feito de no século XVI os libros empezar habitualmente por circular manuscritos, “quem queria possuir um exemplar, copiava-o ou mandava-o copiar” sen maior preocupación pola fidelidade ó orixinal. “O copista tinha, ou julgava ter, o direito de corrigir o original ao sabor do seu próprio gosto” e as obras eran modificadas ou retocadas segundo mellor lle parecía a cada un.
Deste modo o lector pode ficar perplexo ante a cantidade de variantes entre unha copia e outra. Ou ver nun mesmo relato cambios de estilo e contido que se van producindo ó xeito de cada novo copista aportar material de invención propia. Tal é o caso de “Menina e moça”, onde o texto evoluciona desde o acabado retrato psicolóxico das dúas iniciais protagonistas femininas ó relato de aventuras cabaleirescas das que con razón tan sobresaturado se vería Cervantes.
Esto tráeme á memoria o que se conta dos editores norteamericanos, que meten man como mellor lle parece ós orixinais presentados polos autores. Certo que algúns, como Malcolm Lowry, non admitiron correccións baixo ningún concepto, cousa máis habitual entre os autores de por aquí, a pesar de que ó cabo, se queren ver o seu libro publicado haberán de transixir, de peor ou mellor gana, con certas correccións ortográficas e de vocabulario.
Ábsida do Seminario de Logroño,
 fresco de Aurelio Arteta.
No libro de que falaba na miña colaboración anterior, “Bilbao-New York-Bilbao”, refírese como tamén os pintores deben sufrir as esixencias de quen lle fai un encargo, cousa en certo modo comprensible: o que paga manda. Kirmen Uribe conta aí como o pintor Aurelio Arteta, a quen lle foran encargados uns frescos para seminario de Logroño, sufriu as continuas interferencias do prelado. O pintor, nunha carta ó arquitecto Bastida, que lle xestionara o traballo, quéixase de que o bispo se entromete demasiado no seu traballo.
As discrepancias empezaron ó querer o prelado cambiar a imaxe da Virxe, situada por Arteta a un lado da composición, para ocupar unha posición central. Tampouco lle gustaba a cabeza da imaxe, obrigando ó pintor a reformala catro veces. Despois, ó ver que a figura da Virxe era de maior tamaño que as dos apóstolos, sentenciou que as figuras dos homes non podían ser máis pequeñas que as dunha muller.

En fin, toda unha alegría. E a un a pregunta que se lle ocorre é: ¿melloran as obras, literarias e pictóricas, coas correccións de persoas alleas ó labor creativo do autor, ou estarían mellor tal e como este as ideou inicialmente?

mércores, 23 de abril de 2014

UM APELIDO. UM NOME.


                                               Por UM-DO-CHAO.
MATOS E SILVAS.

O apelido.
   
Francisco Silvela
         Estamos em presença de dous vocábulos de estirpe latina do comum património onomatológico galego-português que, como apelidos topográficos e toponímicos que eles som, começarom sendo Do Mato e Da Silva, convivendo hoje em ambas versons. Ambos estám estreitamente emparentados. Pois mato é um outro nome para fraga ou bosque ou floresta: na Corunha temos o Mato Grande, no Brasil o Mato Grosso que, salvando as magnitudes e distâncias, som, semanticamente, a mesma cousa: umha selva grande. (Decatádevos do hiperbólicos que forom os nossos devanceiros corunheses!). E silva foi originariamente isso, umha selva, dando respectivamente, derivados tales silvestre e selvagem; mas, segundo se estranha Méndez Ferrín, esta silva primitiva passou a ficar no nome dumha simples planta, a silva das amoras, que, por sua parte, dá o derivado abundancial Silveira e tamém Silvar e o diminutivo Silvarinho, como Silvela ou Silvosa (e até o nome de pia Silvia/Silvio)…
            No português antigo esse Mato/Matos grafou-se Matto/Mattos, sendo um dos exemplos de palavras com consoante dupla que a moderna ortografia lusa simplificou, mas que, teimudos, permanecerom nos apelidos, assi: Castello, Villa, Valle, Collaço, Mello, Meirelles, Vasconcellos, ou bem Mattos, Motta ou Netto, como Senna e Vianna… (Sobre Vianna, apelativo toponímico que alude a Viana do Castelo, ao se simplificar passou a ser  confundível co tamém toponímico navarro Viana, tam distante geograficamente).
Clorinda Matto de Turner
            Val a pena, a título de anécdota, comentarmos que hai no Brasil muitas famílias Da Silveira, com origem nos Açores, aonde mais atrás chegaram os ancestros dos Países Baixos, e que, daquela chamavam-se Van der Haeghen, que dá dita traduçom portuguesa… do jeito que o tamém flamengo Van Aard foi traduzido no arquipiélago luso atlântico para Da Terra… e daí passarom às Américas com esse traje novo.

As personagens.
1 Diego [DE SILVA] Velázquez (1599-1660), sevilhano, neto paterno de Da Silva portuenses, o imenso pintor a quem os franceses chamam, mais correctamente, Velásquez.
2 Jean-Baptiste SILVA (1682-1742), famoso médico bordelês, de ginea  judeo-espanhola.
Thomas [DA SILVA] Mann
3 José Asunción SILVA (1865-1896), colombiano, precursor do modernismo poético.
4 Thomas [DA SILVA] Mann (1875-1955), escritor alemám, filho de brasileira, que, nesse ordem se teria chamado se tivesse nascido no Brasil.
5 Francisco SILVELA (1843-1905), madrilenho, chefe do Partido Conservador, presidente do Conselho de Ministros.
6 Clorinda MATTO de Turner (1852-1909), peruana, romancista fundadora da novela indigenista americana.           

7 Luis Palés MATOS (1898-1959), porto-riquenho, iniciador da poesia negrista

martes, 22 de abril de 2014

A estrela solar arrubiouse

                     
Por Pura Tejelo   
                                                        
                                              "Son malo porque son desgraciado"....
                                                          Mary Shelley. Frankestein.

                           

                                                                                    Lola Fernández
 
       

                    A estrela solar arrubiouse
                    caedeira
                    e queimou a montaña de papel charol
                    esnaquizándose no vidro
                    minguante da lúa.
                    e a Madrasta soñou ser a máis fermosa
                    no seu espello cincento
                    a facerse o amor,
                                       Noite
                                            tras
                                                Noite!.

sábado, 19 de abril de 2014

Sábado e Domingo de Gloria.


  
          Nestes días, cargados con tanto simbolismo arredor da rexeneración da vida, da esperanza, de romper co pasado, a Igrexa entendeu que era o punto de inflexión no que separar o Vello do Novo tanto na visión relixiosa como na simbólica. A morte e resurrección de Cristo evócanos un cambio que comeza co acendido, na tarde do Sábado Santo, dunha fogueira no adro, da que cada veciño recolle un tizón para unir ó lume da súa lareira, despois de limpar esta de todo rescoallo de cinza.

            E ás doce da noite é o momento da celebración da resurrección de Cristo, rodeada de toda clase de simbolismo, desde o mesmo nome que se lle dá de Misa do Galo, ou misa na que comeza unha nova era, pois se o galo anuncia un novo día tamén esta misa anuncia unha nova andaina. Resucita Cristo e as campás repenican con alegría, e dise que neste intre, cando o son das campás proclaman a nova, tamén é cando os nenos poden comezar a andar. E bendícese a auga que será usada en próximos rituais para bendicir as propiedades, ou reservada por se hai algún finado na casa, xunto co loureiro ou oliveira bendito o Domingo de Ramos.
É ó día de agasallar ós afillados coa rosca ou pastel de Pascua, co pan de ovos ou, xa modernamente, cos ovos de chocolate, estreitando así os lazos de familiaridade pero tamén de continuidade da unidade familiar máis alá do que són os proxenitores.

venres, 18 de abril de 2014

A Semana Santa


  
          Realmente, a Semana Santa empeza na tarde do xoves, cando todas as parroquias facían o seu Monumento, un lugar onde se expoñía o Santísimo ou se situaba a imaxe da Virxe dos Dores alumeada polas velas que aportaba cada casa da parroquia, ás veces con candelabro incluído, ata o venres pola noite, en que se devolvía a cada veciño a súa, e se gardaba para alumar no caso de que na casa houbese algún moribundo que necesitase a presencia do Viático, pero tamén, como a vela da Candeloria para arredar os tronos.
            Na Semana Santa revísase a paixón de Cristo por medio da escenificación dos tristes días vividos por El nos momentos previos e posteriores ó seu apresamento, o seu xuízo, tortura e condena a morrer na cruz, é todo un ciclo no que as procesións, como representación parateatral, con manifestacións da traizón, a dúbida, a dor, a fidelidade, o sentimento maternal, a esperanza ou a soidade se vai representar no Santo Encontro, o Desencravo ou o Santo Enterro, así como nos sermóns que tratan de explicar cada pasaxe evanxélica dedicada á Paixón, Todas nos lembran en moitos aspectos o ciclo de ritos que os romanos facían en lembranza de Atis, procesións de dor e sufrimento, sen faltar as lesións particulares dos devotos e penitentes azoutándose, camiñando descalzos, cargando con pesados madeiros ou sufrindo todo tipo de sacrificios a imitación dos sufridos por Cristo no camiño do Calvario. Unha penitencia da que Taboada Chivite nos dá noticia do extremo ó que se chegaba en Verín, onde mentres un sacerdote explicaba o sufrimento de Cristo “por mor dos nosos pecados”, os fieis zoscábanse na mesma igrexa, con expresións de “pola túa culpa”, chegando a facerse dano. 


            O venres todas as igrexas e capelas están abertas, e é obrigado visitar ó menos tres templos que haxa na parroquia ou na vila, e no caso de non habelos repítese a visita ata completar o número.
            Nestes días tampouco se deben matar andoriñas, pois a marca vermella que ten este paxaro debaixo do peteiro é debido ó sangue que lle salpicou cando lle quixo aliviar a dor a Cristo arrincándolle unha das espiñas da coroa.

            E como símbolo de dor e loito, durante os días nos que Xesús está morto, non toca a campá, e incluso os finados son enterrados sen tocar por eles e coa cruz tapada. Ata as doce da noite do Sábado de Gloria 

luns, 14 de abril de 2014

PROSAS MISCELÁNEAS


Por Pepe de Rocaforte
            Oín o nome de Kirmen Uribe por primeira vez hai cousa de seis ou sete anos, nun recital de poesía. O autor lía os seus versos en euskera (despois faríao tamén en castellano), e facíao dun xeito que te obrigaba a manter atento aínda sen comprendelos. Logo pouco volvín saber del ata que hai uns días, nunha reseña sobre o último libro de Bernardo Atxaga, Jon Kortazar citaba “Bilbao-New York-Bilbao” como un dos catro mellores títulos da narrativa vasca. Lino e gustoume.
            Máis que na novela, ou dentro do xénero da novela, incluiría este libro nun apar­tado que podería chamar “prosas misceláneas”, un tipo de narrativa con moita aceptación ultimamente, tecido polo xeral arredor dunha crónica de viaxes na que van tendo entrada todo tipo de relatos, contos, anécdotas, lembranzas, historias familiares, a súa pisca de ensaio, mesmo algúns versos...
Kirmen Uribe
            A reactualización destes textos híbridos volve adquirir aceptación e, digamos, certo timbre de superioridade intelectual, tal vez con W.G. Sebald (Os aneis de Saturno, Sobre a His­toria Natural da Destrucción, etc.) En España está, entre outros, Enrique Vila Matas. Nome que me leva a Antonio Tabucchi, en quen o compoñente narrativo é moi superior ó anecdótico. Entre nós vénme á cabeza Sechu Sende e o seu magnífico “Made in Galiza”, aínda sen cumprir exactamente cos requisitos fundamentais que lle dan carta de natureza ó tipo Sebald ou Vila Matas.
            Estes expertos efectúan nos seus textos a transición dun a outro tema coa mesma naturalidade do paseante que a cada revolta do camiño vai descubrindo novas perspectivas e así nolas transcribe. A Kirmen Uribe, en cambio, nótaselle moito a intención. Quérenos contar algo determinado e busca un pretexto para intentar que a transición pareza natural, non buscada, e o traballo resulta algo artificioso, un chisco falso, a obra do vantaxista incapaz de ocul­tarnos a súa artimaña.

            Non quere esto dicir que “Bilbao-New York-Bilbao”, en conxunto, non resulte recomendable. Ten fragmentos, case diría, perfectos. E na súa primeira metade o lector síntese sobradamente gratificado, o que me fai supoñer que co tempo, se prosegue por este camiño, Uribe chegará a ocupar un lugar de relevo entre os actuais grandes da especialidade.

San Telmo


   O 14 de abril do ano 1246 finou Pedro González, un monxe predicador e confesor, máis coñecido como Telmo, quen nunca navegou e sen embargo é invocado polos mariñeiros galegos como unha luz que os guía no medio do mar. E a el se lle achaca a potestade de acender eses lumes formados por fosforescencia eléctrica nos barcos que navegan no medio da tormenta. Os lumes de san Telmo que xa antes foron de Cástor e Pólux.

            Cansado de predicarlle ós soldados de Fernando III, Telmo marchou a Tui para falar cos pescadores da bisbarra, organizando con eles asociacións e confrarías profesionais que defendesen os seus dereitos, con tato éxito no material, que ata cando saían ó mar lle pedían ó santo que rezase por eles, para volver con ben das faenas; invocándoo asemade para calmar as tormentas, por iso san Telmo leva nunha man o barco dos navegantes a quen protexe, e na outra a candela que ilumina os camiños da vida.

domingo, 13 de abril de 2014

UM APELIDO. UM NOME.


            Por UM-DO-CHAO.
                 FIGUEIROA/FIGUEROA.
O apelido.
Francisco Acuña de Figueroa
            Apelido pertencente ao tempo às categorias botánica e toponímica (por suposto, primeiramente àquela), ganhou-lhe de longe, em univesalidade, ao seu básico Figueira, e este proveniente de figo, vocábulo originado no latim ficus (do que nos informa M. Ferrín em princípio denominava à árvore e mais ao fruito dela, semelhante ao que acontecia co espanhol durazno, que acabou se aplicando só ao fruito).
            (Como curiosidade, digamos que hai em Equador umha árvore chamada figueroa, precisamente do género ficus, cuja denominaçom julgamos importada do Brasil vizinho, castelhanizada como é próprio do chamado portunhol, essa mestura de português e espanhol típica dos países fronteiriços co gigante brasileiro). Estando claro que na própria Galiza o genuíno Figueiroa, como apelido, castelhanizou-se em Figueroa dum jeito absoluto, sendo como é que o topónimo prístino alterna co espúrio.
            Faltou-nos dizer que estamos diante dum diminutivo arcaico de figueira (o moderno figueirinha), o qual tem a sua correspondência no espanhol Higueruela e, como este, déu lugar a numerosos topónimos, quer como tal, quer cos seus derivados: Figueirido/Figueiredo (este, operando de apelido, muito expandido no mundo como Figueredo), Figueira e Figueiras, mesmo Figueiro (cujo carácter desconhecemos), assi como os apelativos correspondentes, mais o luso do futbolista Figo, que supomos relacionado com todos eles, talvez significando o que o citado poeta nos descubria).
Pedro Pablo Figueroa
            Nom está de mais, se cadra, advertir que é doado confundir Figueira com Filgueira, sendo plantas tam dissímiles, pois esta última refere-se ao conjunto de felgos ou fentos, tendo, como apelido, as variantes Felgueira e Folgueira).

As personagens.

            Tal difussom tivo este galego apelido que o levarom, em primeiro ou segundo lugar, personagens tam separadas no tempo como o poeta Jorge Manrique ou os literatos “Doctor Thebussen” (Pardo de Figueroa) ou “Silverio Lanza” (Amorós y Figueroa), todos três espanhois. Mesmo entre nós, o vocábulo déu vida ao título nobiliário de marquês de Figueroa, por referência às torres sitas no concelho de Abegondo. Mas vaiamos a umha breve mostra indicativa de nom galegos que o fixerom famoso, casualmente todos do século XIX.
Álvaro de FIGUEROA, conde de Romanones
1 Francisco Acuña de FIGUEROA (1791-1862), uruguaiano filho de galego de Salcedo, poeta, autor da letra dos hinos de Uruguai e Paraguai.
2 Pedro Pablo FIGUEROA (1857-1909), chileno, escritor particularmente biografista, cumha obra monumental.
3 José FIGUEROA Alcorta (1860-1931), argentino, político, presidente da República.

4 Álvaro de FIGUEROA, conde de Romanones (1863-1950), espanhol, político de destacada  actuaçom dentro do partido liberal, presidente do conselho de ministros.

.-.-.-.-

Negocios de guerra

sábado, 12 de abril de 2014

O domingo de Ramos


Coa primeira lúa chea da primavera cadra sempre a Semana Santa. Uns anos en marzo e outros en abril, e escóllese esta data móbil porque segundo os evanxeos foi tras celebrar a Pascua xudía cando Xesús foi apresado, xulgado e axustizado. E esta (a Semana Santa) comeza co Domingo de Ramos, en memoria do día en que Xesús fai a súa entrada triunfal en Xerusalén, cando os seus seguidores o reciben con berros de alegría e alfombrando as rúas por onde el pasaba con palmas, como era de recibir ós heroes e líderes hebreos.
            Mais, lecturas sagradas á marxe, neste caderno interésanos sobre todo ver como esta celebración se converte en todo un ritual de evocación de vida, de saúdo á primavera, no que os fieis non só competían por levar o ramo de loureiro, oliveira ou palma máis grande (volvemos a ver as plantas de folla perenne, sempre verde e sempre viva), senón que tamén se adornaba con froitos e doces como se fai noutras épocas do ano. Mais o ramo bendito durante a misa era logo usado a modo de hisopo coa auga bendicida o Domingo de Resurrección para poñer ós pés do finado que houbese na casa, pero tamén para a bendición das propiedades no último día de abril. As follas do loureiro bendito, queimadas durante unha tormenta, arredaban os tronos da casa, e a cinza das follas do loureiro ciscadas nos campos e nas cortes protexían contra o mal e aumentaban a colleita. Sabemos de casos nos que se levaba a bendicir unha rama de acivro, da que logo se facía a vara do gando.


            E durante a procesión cos ramos, que acostumaba a ser arredor da igrexa, aquelas persoas que non participaban e quedaban dentro do templo eran consideradas bruxas; e asemade, no momento de entrar chegaba a haber verdadeiras pelexas entre os fregueses por facelo canda o sacerdote, pois a entrada en tal compañía outorgáballe a quen o facía a “sorte dos pitos”, esa sorte inesperada na que todo sae ben.
             E con esta data festiva, dáselle paso á Semana Santa

venres, 11 de abril de 2014

OLLOS DE BONECA



Por Pura Tejelo

Pupitres brancos como pel nova de abril.
Un severo triángulo negro
cruza bisbeando un tránsito de clausura morredizo
as nenas-herdeiras de cadrelos aforcados en lazos de raso-
esculcan a rúa polos vidrares góticos.

A tarde de xoenllos coroábase e ouro
polas fiestras abertas con grilos de xardín.
Pálpebras de adolescentes Anémonas
Efímeros recreos, pulcros silencios en fileiras eternas.
Unha rapaza moi fermosa tiña os cabelos
como a crina dun cabalo alazán.
Había insinuación de caraveis
nos beizos que lían Decamerón prohibido.

Ollos de boneca velaban a noite.

xoves, 10 de abril de 2014

O CAPITÁN NEMO E EU


Por Pepe de Rocaforte
    
        Durante moitos anos merquei libros que logo, por unha razón ou por outra, que­daban abandonados nos estantes. Agora vaime sendo tempo de os ler se non quero deixalos sen tocar para o resto da miña vida. Así, con moito retraso respecto á data de publicación, boto man de algúns que de non telos comprado no seu día seríame case imposible acceder hoxe a eles, dados os cambios producidos desde xa hai uns anos nas tendas de librería, de onde desaparecen case todos os textos cunha antigüidade máis ou menos superior ós seis meses.
            É, por exemplo, o caso de “O Capitão Nemo e eu”, de Álvaro Guerra, publicado en 1973 e mercado por min en 1982, atraída daquela a miña atención pola sona doutra novela do mesmo autor, “Café Central”, primeira da triloxía dos cafés, completada posteriormente con “Café República” e “Café 25 de abril”.
            “O Capitão Nemo e eu”, baixo o pretexto da estancia nun centro psiquiátrico do narrador, un home coas facultades mentais temporalmente(?) alteradas, desenvólvese, nun ton que vai do monólogo lírico á escritura automática, nun tecer e destecer todo tipo de lembranzas: vivencias da gue­rra colonial, recordos de infancia, pequenos acontecementos no sanatorio, todo elo adobado cunha man­chea de citas literarias entre as cales destacan longos frag­mentos das “Vin­te mil leguas de viaxe submarina” de Verne.
            Durante a lectura lembrei unha frase de non sei quen sobre como en ocasións un autor pode pasar á posteridade por un único e feliz verso dentro dun poema. Para min a novela de Álvaro Gue­rra merece a atención aínda que só sexa por unha única frase, “nascer é inaugurar a soli­dão”, nos inicios do capítulo 8. Supoñendo que sexa orixinal do autor, claro está.

            Como a adquisición do libro non debe ser doada, escribo está nota só con idea de chamar un pouco a atención sobre algúns dos autores menos coñecidos do país veciño. Nada máis.

A Dolorosa de Coristanco


            O venres previo á Semana Santa celebra a Igrexa a advocación da Dolorosa, o día das Dores, da nai atravesada polo coitelo da dor. Pero neste caderno non imos falar desa dor senón da que, segundo nos contan, provocou esta imaxe que atopamos en Coristanco, no valado dunha casa e da que nos falaron os veciños coma quen conta unha lenda.
Dinnos que cando un paisano do lugar estaba próximo a marchar para a emigración, pola segunda metade do século XIX, encontrou unha especie de pelouro a medio enterrar na finca onde traballaba, e colléndoo fitouno e presentiu nel unha figura a medio facer, algo que tanto podía ser un ídolo dos castrexos gastado polo tempo ou a obra empezada e non rematada por algún pastor para ir matando o tempo, polo que decidiu acabar de darlle forma. E tal vez influenciado pola dor e a incerteza que a próxima marcha lle traía, o paisano deixou na imaxe a figura dunha muller triste, que a alguén se lle antollou dicir que era a dunha nai cargada de dor, que só lle faltaba o coitelo para ser unha Virxe dos Dores. E púxolle o coitelo, ese doloroso puñal cravado no peito como final da súa obra.
 Mais, aínda que para todos era a imaxe dunha Virxe, para el, aló no outro lado do mar, a figura permaneceu na súa memoria como a lembranza de súa nai no momento da partida, e a quen nunca máis volveu ver.
E cando o home xa era vello, e as primeiras cámara fotográficas empezaban a recoller a memoria das cousas, pediulle os familiares da terra unha foto desta figura, que lle ensinaba ós netos, por se algunha vez volvían pola terra, para que soubesen onde era a casa matriz:

            -Aí onde miña nai segue agardando por min.

mércores, 9 de abril de 2014

A pedra da Ra


       
     Esa pedra zoomorfa que semella que miramos unha ra, podía non ser máis ca un capricho da natureza, pero as cruces e círculos inscritos nela, fálannos dun proceso de cristianización, e como ben sabido é, nunca se cristianiza o que non é necesario cristianizar.
            A pedra da Ra é un antergo lugar de culto precristián situado en Palmeira, onde, sospeitamos, os primeiros poboadores do lugar festexaban a chegada da primavera a carón deste penedo zoomorfo que, segundo desde onde se mire, nos lembra a un xigantesco batracio mirando cara o solpor, cara ese punto do horizonte polo que se di que escapa a vida. Un antigo santuario do que temos noticia por mor dalgunha lenda, como a da moura que ó seu carón estendía un chafariz de cousas preciosas e ofrecía, a quen na tenda entraba, o que máis lle gustase para outorgarllo. É o famoso conto das tesoiriñas de ouro, que se narra en moitas zonas de Galiza, xeralmente asociado a lugares de veneración precristiá para evocar a fartura, pero non a riqueza, facendo unha distinción que ás veces non é doada de entender, pois a fartura nace cada ano, e é froito do traballo diario, mentres que a riqueza é un golpe de sorte que como vén se vai; iso que sabían moi ben os esmolantes, que mellor preferían pedir en casa farturenta ca en casa rica.
            Unha ra, á fin e ó cabo, é a anunciadora da vida que renace. O canto da ra é o canto da primavera, é o son que anuncia a morte do inverno, a chegada do bo tempo e do renacer da natureza, por iso nos atrevemos a dicir que esa forma convocou na antigüidade, nese primeiro santuario de Palmeira, a cantos querían celebrar a vida, a pesar de que coa chegada do cristianismo se quixera desterrar tal veneración poñéndolle unhas cruces que esconxurasen o antigo culto e desviasen cara outras crenzas as primixenias maneiras de entender a relación do home co cosmos.

luns, 7 de abril de 2014

A chave.


   
         A chave abre e pecha. A chave abre os camiños do ben e pecha os do mal. A chave é o símbolo de Hécate a deusa que transita pola noite e polos camiños dos mortos; e éo de Xano, a divindade das entradas e protectora dos partos, pero tamén é o símbolo que porta Portuno, o deus que protexe os portos marítimos. A mesma forma da chave deriva da cruz ansada dos exipcios, que era o símbolo portado polo faraón para abrir as portas da inmortalidade; e así, san Pedro tamén porta as chaves do ceo, unha de prata e outra de ouro porque son o símbolo do día e da noite.
            Nos xogos populares temos o de “a chave do muíño” que nos conta don Eladio Rodríguez, e en que o ben e o mal se mesturan e pelexan entre si ata que se encontra a chave que os libera e protexe. Tamén na literatura popular cobra certo significado fálico que se manifesta con pícaras relacións entre o home e a muller, como naquel conto en que no baile está a parella tan  arrimada que ela, notando certo vulto contra a perna pregúntalle se leva no peto do pantalón a chave e el respóndelle que leva a pechadura, pronunciada co e pechado.
            E aquí, neste petador ou aldraba, tamén está a chave como símbolo protector e facilitador do transito, coroándose cunha cruz que enlaza, como tantas veces vemos, a simboloxía profana e cristiá nun só elemento.

            Unha chave na entrada da casa é símbolo de protección, e unha chave pónselle encima da barriga a algúns difuntos para facilitarlle o tránsito polos camiños do Alén, do mesmo xeito que a chave de certas igrexas ou capelas sobre a barriga da parturenta facilita o parto, como tamén o facilita a chave da casa posta debaixo da almofada, mentres que outras chaves dalgún templo, tal o santo Alberte de Guitiriz, previamente quentadas no lume e tocando logo a fronte dos doentes, curan de males como a rabia. (Ou curaban).

xoves, 3 de abril de 2014

UM APELIDO. UM NOME

.
Por UM-DO-CHAO.
                                                OS RIOS.
O apelido.
    
Bernardino Rivadavia
        Depois de falarmos dos e das vales e mais das serras, hoje faremo-lo dos rios. Em falando de apelidos, é este um dos casos de pluralizaçom do apelativo original: o Campo acabou sendo Campos, o Val Vales, o Monte Montes, o Fonte Fontes, o Lago Lagos, o Pena Penas, o Pedra Pedras, o Ponte Pontes, o Casa Casas… e o Rio Rios! Etc. Val dizer que o indivíduo começou se chamando Xan do Rio e um seu neto rematou sendo Xan Rios (e assi com todos), dando-se, tamém, o caso intermédio: Xan Rio, a versom-ponte entre umha e outra.
            Aí puderom actuar dous factores: um, o descafeinar o apelido tirando-lhe o seu traço galego, esse Do, essa Da quase provocativos num mundo hispanofalante (mesmo dá-se a versom híbrida De Pena, por exemplo); e dous, a tendência lingüística, a partir dessa versom descafeinada, de falar em plural quando se tratar dumha família completa: mais natural que dizer os Rio parece dizer os Rios… e assi com muitos apelidos mais.
Juan José Neira
            O colmo da desnaturalizaçom é, impecável conceptualmente, trocar o galego-português Do Rio no castelhano-espanhol Del Rio, que tanto se tem produzido… no país e fora del (De la Peña, para abundarmos no antedito). Outro tema: os derivados, tales os apelidos Rioboo, Riotorto…, obviamente toponímicos.
            O tema Rios levou-nos a cavilar em como hai rios que derom em apelidos (apelidos toponímicos, pois) e outros que nom, assi: Neira (e Ribadeneira, mas poderia se estar referindo o primeiro à vila e nom ao rio), Ulla (Ribadulla, Ullán e Ulloa), Navia (que se tem por astur, nom em vam está a vila, melhor candidata a originar apelido do que o rio mesmo, galego el de nascimento), Lima e Limia (nomes luso e galaico dum  rio comum, aquel numerosíssimo apelido português), Oitavén/Oitabén, se cadra Miño (mas tamém pode se originar na vila)… Mas nom temos notícia de que o Lor, o Narla, o Sor, o Eu (Eo), o Umia, o Tambre… tenham dado apelidos; o caso do Avia também nom, mas aí está o derivado Ribadavia. Outros exemplos som os rios Sar ou Sil que se, aparentemente, nom tenhem originado apelidos si usarom-se como seudónimos literários. (Tenho para mim que Ribadeneira é um dos mais eufónicos apelidos nossos).
As personagens.
Manuel Rivadeneyra
Todos decimonónicos e forâneos.
1 Bernardino RIVADAVIA (1780-1845), argentino, primeiro presidente da República (1826-27), de ideologia unitária ou centralista, filho dum galego de Monforte.
2 Juan José NEIRA (1793-1841), colombiano, militar e político da Independência, participando na decisiva batalha de Boyacá; comprovado descendente de galego.

3 Manuel RIVADENEYRA (1805-1872), barcelonês, importante impressor e editor da famosa Biblioteca de Autores Españoles (Madrid, 1846-1888), continuada por filho e netos.

AS TRAIZÓNS DA MEMORIA


Por Pepe de Rocaforte
   
Monumento ós Caídos, Ourense.
         Hai dúas semanas comentaba aquí o caso de monumentos ou grupos escultóricos que poden verse repetidos en cidades distintas. E referíame ó monumento ós caídos, de Asorey, en Ourense, do cal lembraba ter visto unha reproducción en tamaño reducido no acuartelamento de Atocha nA Coruña, e contaba tamén o resultado negativo das miñas indagacións en varias institucións militares para averiguar o paradoiro da citada escultura.
            Agora, gracias á amabilidade de José Manuel Candales Díaz, do Museo Histórico Militar dA Coruña, recibo información e reproduccións fotográficas da obra de Asorey confirmándome que o seu monumento ós caídos continúa situado no acuartelamento de Atocha, contra o que me informaran nese acuartelamento cando alí fun preguntar.
Monumento ós Caídos, A Coruña.
Foto cortesía de José Manuel Candales Díaz,
do Museo Histórico Militar dA Coruña.
            Pero aquí vén unha segunda parte. Na miña memoria aínda me parece ver agora, como naquel meu primeiro día de servicio militar antes de coller o tren con destino a Sevilla, unha escultura idén­tica á de Ourense. ¿Como se pro­duciu semellante cambio nos meus recordos? Puido ser que os nomes de Asorey e “monumento ós caídos”, me fixesen asociar o grupo escultórico ourensán ó que estaba a ver nA Coruña e substituír unha figura pola outra co paso do tempo. De outra maneira non mo podo explicar.
            Así e todo, a pesar de todas as evidencia, aínda me custa traballo convencerme desta traizón da miña memoria, e para me incrementar as dúbidas vexo no catálogo da exposición de Asorey en Santiago en 2011 un “Monumento en homenaje al Soldado Ga­llego en el Cuartel de Atocha de A Coruña, 1940", título máis acorde coa figura representada que o de “Monumento a los Caídos, 1940, La Coruña” segundo a páxina web “Francisco Asorey-Escultura urbana” que parecía confirmar os meus recordos. ¿Puido estar nA Coruña primeiro unha imaxe e logo ser substituída por outra? Non parece probable, pero tal posibilidade segue a alimentarme a dúbida.

            De calquera xeito, de todo esto saco unha conclusión: Nunca se pode fiar un da súa memoria.