¿Os peixes falan?

Foi unha noite de san Xoán cando unha serea se converteu en muller. Ata ese día a pesares de ter relación de parella co cabaleiro que a atopou na mallante, nunha das praias polas que el andaba, e a pesar de ter un fillo en común, seguía considerándoa unha estraña. Era doce, amable e guapa, pero non falaba e sen palabras non hai unha boa relación de parella. A comunicación entre eles só era por instinto, e iso por si só non aporta un verdadeiro afecto. Máis esa noite solsticial, cando o cabaleiro que acababa de ser pai, quixo saltar co neno sobre a fogueira, para “libralo de todo mal”, a muller, pensando que ía caer no lume botouse desesperada ó rescate pronunciando unha soa palabra: ¡Fillo!. E tan impresionado quedou aquel cabaleiro, que a serea pasou a ser, desde aquela, o sostén do seu brasón.

Lembramos esta lenda, porque é a primeira que nos fala dun ser que saído do mar foi quen de falar, pero non é o único. Xa sabemos que as baleas e os arroaces poden comunicarse emitindo sons, sen embargo os peixes semellaban, ata agora, ser os únicos animais mudos da natureza.

Con todo, hai que aclarar que os sistemas de comunicación nunca estiveron limitados á voz. Tanto as persoas como os animais tamén sinalan, bailan, miran ou moven o corpo para amosar o seu gozo, odio ou medo, e todas son formas de comunicar que non só varían segundo os individuos e os pobos, senón tamén entre os animais. Con certas danzas as abellas indican onde están as flores que desexan e os cans marcan o seu territorio soltando pequenas miccións en cada esquina. As aves cantan e danzan para namorar ás súas parellas e os cervos danse trucadas para demostrar ante un auditorio feminino quen é o máis macho de todos.

Pero a quen nunca lle escoitamos dicir unha palabra foi ós peixes e iso a pesares de que na auga o son corre máis rápido ca no aire. Non os escoitamos pero sen embargo, como nos acaban de descubrir uns investigadores mariños, americanos e australianos, tamén falan. Sábese que se comunican coa voz porque a electrónica permite deseñar aparellos que captan eses sons que pouco máis son ca monosílabos mal articulados cos que mandarse recados dicindo onde están, se buscan parella ou onde hai comida para compartir. Nós non os oímos, pero entre eles enténdense, e iso é algo que xa Aristóteles expuxera hai máis de dous mil anos sen poder demostralo. O que si non creo eu nin ningún dos compañeiros de parladoiro, é que sexan capaces de contar algunha das súas aventuras, como se libraron dun trasmallo ou como abocaron a carnada sen morder o anzol. Pero a todo se chegará. Se lembrades a película “Na busca do lume” de Jean-Jacques Annaud, tamén aqueles primeiros homes que a duras penas sabían dicir pouco máis dunha ducia de palabras, contaban as súas aventuras con acenos e sons guturais, e mirade a onde chegamos.

E unha vez que sabemos isto, ¿cal vai ser o seguinte paso? ¿Teremos dentro duns anos, nas tendas de efectos navais, tradutores da linguaxe ictiolóxica, cos que un pescador lle pode falar ó peixe e convencelo para que morda no seu anzol?.

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).

O engado para a pesca do atún

Os gustos son moi dispares, non só nas persoas, senón tamén nos peixes. Mentres algúns adoecen polos bichocos e as talladas de carne dos seus conxéneres, outros andan tan desesperados pola comida que, como a xarda, cabala ou rincha, ata se botan ferozmente a calquera cousa que brille, incluso ó anzol espido. Pero isto que hoxe traemos é o que usan (usaban) os pescadores da Mariña luguesa na pesca do atún, as follas ou caropas do millo, tamén chamadas pomas e cazulas , entre as que se agocha a bica ou anzol.

A chave.

   

         A chave abre e pecha. A chave abre os camiños do ben e pecha os do mal. A chave é o símbolo de Hécate a deusa que transita pola noite e polos camiños dos mortos; e éo de Xano, a divindade das entradas e protectora dos partos, pero tamén é o símbolo que porta Portuno, o deus que protexe os portos marítimos. A mesma forma da chave deriva da cruz ansada dos exipcios, que era o símbolo portado polo faraón para abrir as portas da inmortalidade; e así, san Pedro tamén porta as chaves do ceo, unha de prata e outra de ouro porque son o símbolo do día e da noite.

            Nos xogos populares temos o de “a chave do muíño” que nos conta don Eladio Rodríguez, e en que o ben e o mal se mesturan e pelexan entre si ata que se encontra a chave que os libera e protexe. Tamén na literatura popular cobra certo significado fálico que se manifesta con pícaras relacións entre o home e a muller, como naquel conto en que no baile está a parella tan  arrimada que ela, notando certo vulto contra a perna pregúntalle se leva no peto do pantalón a chave e el respóndelle que leva a pechadura, pronunciada co e pechado.

            E aquí, neste petador ou aldraba, tamén está a chave como símbolo protector e facilitador do transito, coroándose cunha cruz que enlaza, como tantas veces vemos, a simboloxía profana e cristiá nun só elemento.

            Unha chave na entrada da casa é símbolo de protección, e unha chave pónselle encima da barriga a algúns difuntos para facilitarlle o tránsito polos camiños do Alén, do mesmo xeito que a chave de certas igrexas ou capelas sobre a barriga da parturenta facilita o parto, como tamén o facilita a chave da casa posta debaixo da almofada, mentres que outras chaves dalgún templo, tal o santo Alberte de Guitiriz, previamente quentadas no lume e tocando logo a fronte dos doentes, curan de males como a rabia. (Ou curaban).

A liberadora singradura da dorna

Debía estar moi desilusionado o Rei Sabio cando, á volta dunha das súas reais empresas, encontrou á nobreza alborotada, e entón, non exento de certa sorna, escribiu un poema para expresar o seu desexo de renunciar ós campos de batalla, de desfacerse das ataduras do seu manto real e fuxir das insidias da corte:

...  mais tragerei un dormón

e irei pela marinha

vendendo azeite e farinha; ...

Porque as dornas sempre deron prestixio a quen as tiña e liberdade a quen as pilotaba.

Non quero asegurar que este dormón fose algún antepasado da dorna que todos coñecemos ou, simplemente, unha barca daquel tempo. Sobre a antigüidade das dornas ninguén ten nada claro, por máis que, encol da súa orixe, a lóxica e a fantasía mestúranse en novelescas lendas.

Hai quen asegura que son as descendentes directas das embarcacións viquingas, que atacaron a ría da Arousa aló pola Alta Idade Media; e que os nosos devanceiros aprenderon a construíla nunha base que os mesmos normandos tiñan dentro da ría. (Non vos sei).

Quizabes os nomes das moitas pezas que a forman, as cales manteñen un vocabulario de orixe moi anterior ó dos termos mariñeiros actuais, puidera aclarar algo sobre os anos que hai que suca as nosas ribeiras. Nomes como "fura do traste" para designar o oco do pao da vela ou "remadoira de couso" para citar o lugar no que se instala o tolete do remo de babor, trasládannos a unha linguaxe exenta de engadidos alleos; tal sucede tamén co das distintas formas de construíla, de "calime" aquelas nas que as táboas do casco se montan superpostas, tal as tellas do tellado, ou de "tope", para aquelas nas que estas van unidas pero sen montar.

Máis misteriosa é a súa técnica constructiva, na que cada unha das pezas, tal as dun crebacabezas, son elaboradas independentemente, e logo colocadas no lugar preciso; cada unha dunha madeira determinada e dunha forma irrepetible, tan perfecta, que a única evolución constructiva que desde sempre sufriu a dorna foi o reforzo do tope da popa para aguantar un motor fóra-borda.

E foi precisamente esa robusteza das formas, a que posibilitou, durante tantos séculos, que as dúas marxes da ría, na vez de estar separadas polo mar, estivesen por el unidas. Ela serviu de transporte e nexo de unión entre as dúas orelas, traendo ás repoleiras de Vilanova ó mercado da Pobra e levando a mandadeiras como a siña Sinforosa de Rianxo a Carril. A dorna era o vehículo por medio do que as dúas bandas da ría de Arousa formaron durante séculos unha bisbarra natural que, ata non hai moitos anos, tiña en Vilagarcía a súa capital, e as xentes de Ribeira, de Palmeira, da Pobra, de Boiro e de Rianxo, cruzaban o mar para ir ó banco ou ás tendas.

Non era, pois, usada só para a pesca, de onde recibe o sobre nome segundo a arte á que se dedicaba, trasmalleiras, polbeiras ou xeiteiras; a dorna era o medio que abría fronteiras naturais ou, como nos lembra o poema de Afonso X, a que servía para liberarnos de miserias e ataduras.