Os epitafios de Spoon River

 

¿A quen se lle podería ocorrer representar en Broadway uns epitafios? Á fin un epitafio é unha sentencia para a eternidade, que non sempre é compartida polos vivos. A maioría das veces o que queda escrito na lápida é unha mostra de aprecio posta por alguén próximo, o cal non indica que esa opinión sexa compartida.

Segundo quen decide ou discorra esas sentenzas que vemos así serán de emotivas. Unhas veces todo fica nunha expresión de cariño, copiada literalmente dalgún texto relixioso, e outras son máis orixinais e laicas. Tal vez as máis realistas sexan as lápidas gremiais de Noia, que o din todo sen palabras, porque lonxe de valorar se acollían a unha persoa boa ou mala, ou se lle desexan mellor ou peor estancia no Máis Aló, só se indicaba o oficio. Logo, cada quen lembrará se o carpinteiro alí soterrado lle fixo unha mesa coxa ou se o zapateiro un zoco sen sola. Con poucas palabras fica a lápida de Antonio Palacios, no Porriño, tan só o seu nome e debaixo a profesión: Arquitecto. Non poido dicir o mesmo dunha que atopei no cemiterio dunha vila ourensá, onde alguén moi querido do finado escribiu debaixo do seu nome: “Durmido na voz do vento, durme por sempre o gaiteiro, ¿quen puidese espertalo? ¡¡Quen puidese espertalo!! Meu amigo”. Uns versos propagandísticos que me deixan a dúbida de se era bo ou mal gaiteiro.

Á fin un epitafio é algo máis ca unha frase de despedida, tamén é a lembranza que queda para que os epigrafistas do futuro saiban del como hoxe sabemos de centurións ou de pretores romanos. Pero para epitafios que retraten a vida e a sociedade, talvez os de Edgar Lee Masters, recollidos no seu libro Antoloxía de Spoon RIver, que non están escritos sobre pedra, senón sobre papel, nin son frases curtas senón poemas de corte social.

Edgar Lee Masters estudiara avogacía, pero a súa paixón era a de escritor, polo que durante moitos anos alternou o seu traballo diante dos tribunais con algún que outro artigo, libro ou peza de teatro que, contrariamente ó que sería o seu soño, nunca acadaban o éxito desexábel. Pero non por iso deixou de escribir.

Ía gañando a vida como avogado laboralista, e pasábao francamente mal cando tiña que defender ós parias da sociedade nun país que el, xa daquela, definía como belicoso e onde as diferencias de clase podían ser abismais, ata que decidiu colgar a toga e dedicarse por enteiro a escribir.

O éxito chegoulle ós 46 anos, cando publicou por entregas unha serie de poemas a modo de epitafios, onde cada finado expresaba o seu parecer sobre a súa andaina entre os vivos, e tal éxito tivo que se publicaron ó ano seguinte (1915) en forma de libro, acadando en catro anos as oitenta edicións.

Son en total 244 epitafios doutos tantos finados criticando a sociedade do momento, falando das súas penas, dos seus medos e ansias, tan acertadamente que se converteu no libro de poemas máis vendido en USA. E aínda así seguro que hai moito trumpista que nunca o leu.

Ó final, cando o autor morreu, en 1950, deixando unha boa cantidade de obra escrita, só era famoso por estes epitafios que finalmente foron adaptados para ser representados en Broadway, a meca do teatro americano.

Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).

O secreto da felicidade

Tolstoi conta o conto daquel tsar que vivía apesarado e cheo de tristeza, sen ánimo para levar as rendas do imperio, polo que consultou cos sabios do reino na procura dunha solución ás súas penas, e despois de moitos remedios ineficaces, un dos médicos, tras auscultalo pacientemente, aportou como solución que o doente vestise a camisa de durmir do home máis feliz do mundo. Partiron de inmediato heraldos para todos os recunchos do reino sen encontrar a ninguén que puidese asegurar que era realmente feliz, todos tiñan algo de que preocuparse, familia, colleitas ou enfermidades. Pero un día, nunha remota aldea, un humilde paisano, pobre e carente de ambición, que vivía nunha cativa choupana, aseguroulles que el si era feliz. Tiña o que necesitaba, saúde, un teito para acubillarse, un lume aceso, comida na pota e unha esposa que o amaba. Nada lle faltaba. Daquela os heraldos, pedíronlle unha camisa, e o bo do aldeán confesoulles que el nunca vestira tal prenda.

Supoño que ninguén pode definir a felicidade, porque non todos se contentan co mesmo, e mentres para uns está na carteira para outros está na saúde e para outros nas persoas que o rodean. Nin se é máis feliz por ser neno inocente nin por ser vello descarado, por vivir nunha aldea remota ou nunha urbanización de luxo, afastado do mundanal ruído ou rodeado de multitudes. A felicidade, polo xeral, é algo que depende das esixencias de cada quen cumprindo co principio matemático de ser indirectamente proporcional a estas.

 Agora que en Portugal acabaron de saír os primeiros datos sobre a proba piloto da semana laboral de catro días, na que empresarios e obreiros quedaron satisfeitos do rendemento e das facilidades de conciliación familiar, unha boa maioría prefire seguir nesta semana curta aínda cobrando menos; e entón lembrei aquel outro conto de La Fontaine, o do zapateiro feliz, sempre cantando mentres pasaba a subela, a quen un rico veciño lle regalou unha bolsa de diñeiro, e dende ese momento o outrora pobre, pero feliz artesán, vive preocupado de se lle virán os ladróns e lle farán dano, e tan angustiado estaba que non dubidou en devolverlle toda aquela fortuna ó xentil veciño dicíndolle que ese diñeiro roubáralle a  felicidade e só lle traía preocupacións.

 Como conto non está mal, pero na universidade de Harvard, despois de case cen anos de estudios e investigacións sobre varias xeracións familiares, chegaron á conclusión de que a felicidade chega coa xubilación, ou polo menos despois dos sesenta anos, aínda que, por levarlle a contraria a Tolstoi e a La Fontaine, estes investigadores opinan que o diñeiro si axuda, e en concreto cifran como cantidade ideal para poder ser feliz 75.000 euros por ano, máis ou menos o soldo dun ministro. Tamén aseguran que máis cartos non van aportar ningunha mellora, e evidentemente menos tampouco. Pola contra si mellora a situación contar con boa saúde, ter bos amigos e veciños e, sobre todo, esa idade na que, tendo saúde, nos podemos permitir o luxo de escoller os nosos praceres e facer o que nos gusta sen molestar nin ser molestados, algo que só se consegue cando chegamos a ese momento da vida en que as obrigas perden importancia.

En fin, que o 2024 traía saúde, que iso si é o fundamental.

Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia).

As moscas

 

Pequeniñas e revoltosas, di das moscas Antonio Machado, sempre presentes en todos os actos da súa e da nosa vida, motivo de despiste, de fastío e ata de peste. A mosca e o seu parente o abellón interrompen as sestas, amolan os xantares familiares e convertéronse en protagonistas dos diarios dende as primeiras calores de maio, obrigando a manter fiestras e portas pechadas para que non nos invadan, como pasou en O Val, en Narón, onde duns anos a esta parte viñeron a converterse en asiduas invasoras da paz doméstica, vestindo de negro froiteiras e paredes.

Con elas sempre temos un vínculo de paciente resignación, armados de pa matamoscas mentres adurmiñamos fronte ó televisor, sen decatarnos de que por cada unha que se elimina aparece outra para ocupar o seu sitio. O escritor Vallejo Nájera, evócaas como premonición do encordio que don Pepe (Botella), o irmán de Napoleón, vai sufrir tras cruzar a fronteira para tomar posesión da coroa de España, un fastío contra o que non poden todos os enxeños habidos, como o de ter un criado papamoscas durante o ingrato ágape que lle serven. Contra elas nada se pode, e inventos non faltaron, dende aquela cinta pegañenta que colgaba dos teitos ata o prato con mel de que nos fala a escritora Lucia Berlin, que se pon nunha esquina do comedor para arredalas da mesa e dos comensais, sen faltar a herba do manxarico ou alfábega que se ten por un repelente natural e florece nas nosas casas á hora do xantar con relativo éxito.

Contra elas non pode nin o mesmísimo san Narciso quen no século XIII expulsou a todo un exército de franceses apurrándolles un enxame de moscas. Gústenos ou non, con elas convivimos dende antigo e pola súa teimuda presenza unhas veces consideráronse para ben e outras non tanto. O amigo Xulio dime que en Exipto, os magos invocaban ás divindades facendo referencia a elas “penetro no teu corpo como unha mosca na casa”. Aparecían como símbolo de valentía e tenacidade entre os súbditos do faraón, precisamente pola dificultade para espantalas, e por iso se lle outorgaba unha mosca de ouro a aquel soldado que demostrase arrogancia e teimosía no combate, ou máis ben ó xeneral que tiña chaqueta para colgar a medalla.

Entre nós, o abellón, parente da mosca, co seu monótono zoar foi motivo de broma nos velorios da nosa terra, segundo nos deixou versificado Alfredo Brañas, un xogo macabro que os etnógrafos modernos xa non poden comprobar en ningures, onde os asistentes fungaban arredor do cadaleito como abellóns enfastiando ós seres malignos que quixesen roubar a alma do finado.

Don Eladio Rodríguez recolle a estendida crenza de que as meigas máis perversas entran nas casas convertidas en moscas ou moscóns para molestar e facerlle xurar en arameo ós pacientes moradores ou para alterar ós animais nas súas cortes, e aínda a maiores asegurábase entre a veciñanza que na noite de san Xoán, en reunión co pérfido castrón, as bruxas programan por ver cal delas gañaba máis afecto do cornudo, repartíndose o número de moscas que cada unha había de meter en cada casa. E como son irmáns do abellón que nos rouba a paciencia, por aquilo de non perder a rima o refraneiro compáraos cos ladróns: quen mata a un abellón ten cen anos de perdón.

Francisco Ant. Vidal

(Este artigo foi publicado na sección Lingua Proletaria, na edición de Barbanza de La Voz de Galicia). 

ROGELIO SAN LUÍS e JAIME VAELLO

Por Pepe de Rocaforte

Rogelio San Luís e Jaime Vaello foron as dúas persoas a quen máis tratei da xente do “Grupo Poético Amanecer”. San Luís é na actualidade, se non me engano, o único supervivente do Grupo, sobriño de Xesús San Luís Romero, o autor de “O Fidalgo”, a peza dramática máis representada do teatro galego, polo menos ata os anos oitenta do século pasado. Tal vez por seguir os pasos do tío, o sobriño só escribiu para o teatro, tamén se non me engano.

A súa primeira peza representada tivo que esperar ó ano 1966, cando nas festas coruñesas do verao se montou na praza de María Pita unha estrutura, obra do arquitecto Emilio Pérez Piñero, formada por dous módulos semiesféricos desmontables unidos entre si e dentro dos cales se podían celebrar espectáculos aínda en condicións meteorolóxicas adversas. A construción tiña o nome de “Teatro Transportable”, pero na Coruña, pola súa forma, pasou a converterse en “As tetas de María Pita”. Nesta montaxe celebraríase a estrea de “Tres historias de boite”.

San Luís era home con humor para o xogo de palabras, e para comprobalo abonda con repasar os títulos das súas pezas teatrais: “Matemos a los viejos un poquito”, “Despedida de casada”, “Se vende cadáver en buen estado”, “Una muela sin juicio”, “María Pita al borde de un ataque de gaiteiros”, “Verbena en el hospital”, “Dios los da y ellos... na Xunta”, “El presidiario es un ser muy decente”...

Lembro que San Luís padecía unhas vertixes que lle impedían camiñar sen risco de dar un traspé e caír ó chao. Sóubeno cando en marzo de 1992 asistimos ó enterro de Antón Avilés, vello compañeiro seu do Grupo Amanecer, e por causa da cantidade de coches que ocupaban as beiras da estrada de Noia a Taramancos, tivemos que ir máis dun quilómetro a pé ata a igrexa parroquial. Daquela o fermoso paseo dunha tarde de sol pola beira da ría foi para San Luís unha tortura. A partir de entón Agustín Hervella e mais eu iámolo buscar á casa unha vez á semana ou cada quince días e entre os dous levabámolo do ganchete ata o bar máis próximo, onde pasabamos unha tarde de conversa, ata que o costume foi esmorecendo e deixamos de nos ver. Hervella, tamén home de teatro, estivera en Madrid, onde fora á Escola de Arte Dramático, alumno de Mercedes Prendes, Manuel Dicenta, Amparo Reyes e outros. De regreso na Coruña formou parte da “Agrupación Teatral Coruñesa e escribíu algunhas pezas, “Doña Felipa”, “Los Calandracas” etcétera, pero non pertenceu ó Grupo Poético Amanecer, que daquela xa deixara de existir.

Finalmente teño a Jaime Vaello, a quen me parece estar vendo no retrato que lle fixo seu compadre Alberto Carpo, no cal o poeta, sentado nunha cadeira de balancín no seu piso de Perillo, en posición levemente inferior frente ó pintor, eleva o azul dos seus ollos como nun aceno de pedir desculpas sen saber por que. Cando o coñecín só publicara, en 1969, “Ofelio noviembre, Ofelio diciembre”, con ilustracións de Regino Barbeito, un libro que nunca chegaría a ser un best-seller. Vaello era no Grupo Amanecer un punto á parte. Os seus poemas non eran comprendidos (nin estimados) polos outros poetas do grupo e el tampouco sentía moito aprecio pola obra dos seus compañeiros. Tal vez por eso deixou de escribir, ou eso pensaba eu ata que, andados uns anos, me sorprendeu cun novo orixinal: “Adeona”.

Jaime pediume  axuda para lle buscar editor ó seu novo libro. ¡A boa parte viñera!. Eu case non coñecía a ninguén do mundo editorial, e moito menos a alguén disposto a publicar un poemario en castelán, dun autor descoñecido. Despois de algúns intentos infructuosos visitamos a Isaac Díaz Pardo, quen en principio lle deu a súa aprobación a “Adeona”, a condición de contar cun prólogo de algunha autoridade literaria da cultura galega. ¡Estabamos na mesma! De entre os meus escasos coñecementos persoais de escritores, o único que me merecía confianza era Méndez Ferrín. Mandeille o orixinal de “Adeona”, así como o exemplar que tiña do “Ofelio” para que fixese unha composición de lugar, e pasado algún tempo díxome que non se sentía en condicións para prologar aquel libro, déralle voltas, pero fora incapaz “de lle traspasar a codia”. (Por certo, Xosé Luís, non te acordaches de me devolver o meu exemplar do “Ofelio”, que ten unha dedicatoria moi apreciada por min, a ver se estas liñas chegan ós teus oídos [ou ós teus ollos] e mo envías de volta).

Máis ou menos tanto Xabier Seoane como eu intentamos animar a Vaello a escribir en galego, pero dicíanos que para destruír o idioma como el o facía, precisaba un coñecemento máis profundo que, no caso do galego, non tiña.

Por aquel tempo o pintor Xavier Correa Corredoira, admirador de Vaello, pintou unha serie de cadros inspirados nos poemas de “Adeona”, cos cales se montaría despois unha exposición no Museo Serralves, do Porto. A Fundación Serralves editou para a ocasión un catálogo precioso, con reproducións dos cadros de Correa xunto ós poemas de Vaello (catálogo que tamén perdín).

Jaime morreu pouco despois e así quedou todo.