É frecuente atopar bares e
restaurantes que buscan evocar entornos rurais. Nun deles, esta estética
completábana uns pratos transparentes de Duralex, típicos dos anos sesenta. Eu
comentei que debía ser maior para aquel local, porque para min eses pratos non
resultaban hipsters nin vintage; para min, eran pratos vellos.
Na novela Americanah, de Chimamanda Ngozi Adichie
(Literatura Random House, 2014) ten lugar unha escena máis ou menos así: un
home nixeriano casado en Londres con unha avogada de clase social alta celebra
unha cea para varios amigos, case todos europeos. Os pratos, feitos a man, son
obras de artesanía nixeriana e os comensais occidentais cóllenos, míranos,
tócanos, louvan a súa beleza. O dono dos pratos imítaos, pero o seu amigo
nixeriano, que o coñeceu sendo pobre e obsesionado por emigrar do seu país,
sabe que finxe. Sabe que para el eses pratos evocan pobreza. Este personaxe di
que en Nixeria non se reforman as casas porque aínda non se chegou ao punto de
valorar o antigo: búscase o novo, creado mediante os mecanismos
da modernidade; en fábricas, en serie.
A autora da novela estivo
recentemente en Barcelona e chamou a atención sobre o feito de que se considere
antropoloxía a todo o escrito fóra do canon occidental. Expuxo, ademais, que a
universalidade das historias vén dada por como están contados os sentimentos,
que son transculturais. Como as emocións básicas son universais, eu tamén
considero que a literatura que trate reaccións de ira, de alegría, medo ou
sorpresa, será tamén universal. O que non acabo de ver claro é esa relación
negativa entre antropoloxía e transculturalidade, no sentido de que a
antropoloxía cultural adoita definirse como o estudo dos pobos contemporáneos e
as súas culturas, cos seus cambios e variacións. Se logramos comprender como
pensan determinados grupos culturais, empatizaremos coas súas emocións e esa
será a mellor maneira de facer universal o endogrupal.
Por
exemplo, a mesma autora preséntanos a unha rapaza nixeriana que chega aos EEUU
e a súa compañeira de cuarto felicítaa polo ben que fala inglés (lingua oficial
de Nixeria). Tamén lle explica para que serve unha billa e como funciona a
estufa. Iso acontece porque para moitas occidentais África é un todo homoxéneo
onde se vive en cabanas e as crianzas teñen a barriga inchada pola carencia
nutricional. Esa África convive, na novela Half
of a Yellow Sun (Medio Sol Amarillo; Mondadori, 2007) coa dos profesores
universitarios que teñen billas, libros e coches. Convive tamén coa dos
militares e empresarios millonarios, un
mundo no que as mulleres usan perruca de pelo liso para parecer máis
occidentais, porque nas clases altas, o seu pelo resulta demasiado racializado
mesmo para a cidade de Lagos.
Esa rapaza, ou outra se
cambiamos de libro, ten que dicir a outras mulleres africanas que África non é
un único país e, por tanto, non comparte cultura coas senegalesas ou coas
sudafricanas. A esa rapaza, ou outra, pídenlle que alise o pelo para ir
traballar e critícana se merca revistas para mulleres negras, por pouco
integradora. Pero se non merca esas revistas, deberá renunciar a atopar modelos
de imaxe, de maquillaxe (si, esas cousas impórtanlle tanto como ás
universitarias brancas) que poidan servirlle de referentes.
Penso, e abro debate
porque non teño unha posición pechada nisto, que compartimos a indignación da
protagonista porque temos material antropolóxico suficiente para facelo. Porque
as emocións universais non veñen da nada, veñen de situacións sociais que
nunca serán obxectivas: están filtradas pola nosa maneira de pensar, e pensamos
en base á nosa cultura, socialmente construída.
Ensinar antropoloxía non é
só contar que nos casamentos Igbo
ofrécese viño de palma. É comprender a diversidade dos grupos humanos, e esa
diversidade tamén existe en occidente. Roberto Saviano realiza unha potente
investigación antropolóxica na novela La
Paranzza dei Bambini (La Banda de los Niños; Anagrama, 2017) ao ensinarnos
como vive un grupo de rapaces europeos, concretamente napolitanos. Aprendemos a
empatizar cos protagonistas aínda sen compartir a súa ideoloxía nin os seus
valores. Coñecémolos, sabemos que gostan de calzar tenis Air Jordan e xogar a Call
of Dutty na Play Station. As súas
expectativas sexuais están determinadas polo porno que ven en Pornhub e os seus ritos plaxian ate o
absurdo a película Il Camorrista, que
saben de memoria. Todos os referentes culturais citados, no seu conxunto, crean
un universo que precisamos coñecer para recoñecer as emocións que van derivar
das situacións que alí acontecen. De non termos entrado nese mundo particular
non entenderíamos nada.
Volvendo ás anécdotas dos
pratos, penso que o home nixeriano e eu reaccionamos dun xeito moi parecido,
pero se non contextualizamos esas reaccións dentro dunha sociedade e uns
valores, mesmo estéticos, nin a súa reacción nin a miña terían ningún sentido.
Adelaida Vidal.
Parabéns, un artículo moi intetesante, Adelaida.
ResponderEliminar