CRÓNICAS DESDE O OUTRO MUNDO (14)

                                                            O Curmán de Undochán

O mate é algo omnipresente na sociedade, para ben e para mal abondo provinciana deste país. Orixinario do norteño Paraguai –país que os non abondo informados tantas veces confunden, pola similitude verbal, co Uruguai-, chegou a estar proibido antano polos propios xesuítas que rexentaban as Misións das que xa vos teño falado, quen o consideraban droga –algo semellante ao tema da folla de coca na cultura andina-… ata acabar implantándose e extendéndose a todo o que algún tempo fora o vicerreinado do Rio da Prata e tamén ao sul brasileiro, onde é chamado chimarrao (cimarrón), este termo aplicado concretamente ao mate ao natural, sen aditivos tales o azúcar e outros.

O nome ven da cabaciña desa árbore que, unha vez valeirada e curada, pasa a se usar como recipiente, a xeito de taza… sin que falten os sucedáneos como mates de madeira, mesmo forrando a cabaza con metal ou coiro, ou sendo directamente de metal ou louza.

Nos tempos coloniais había mates e bombillas en prata e aplicacións de ouro, moi propios da arte indoamericana, que é máismente coñecida no mundo polas mostras de arte sacra: retábulos e cadros piadosos.

Bombillas son estes caniños das fotos de enriba.

(Canto ás outras, as de iluminar,

 chamáselles bombitas ou lamparillas).

 

 

 

Vaiamos agora ao que é a erba-mate ou simplemente yerba: lonxe de ser unha erba, está constituída pola folla da planta esmiuzada, cabendo nese proceso a selección da folla só ou a mestura coas ramiñas da mesma planta (esta mestura é habitual na erba arxentina; contrariamente á brasileira, que é de folla só e é a que prefiren os uruguaios).

Prepárase a infusión deixando un oco na yerba para ir incorporando a auga quente. (Os paraguaios, por mor das altas temperaturas, afixéronse a tomar mate frío, unha especie de cold-tea, o que aquí, máis ao sul, non se adoita). E absórbese o amargo líquido por ese canuto ou pajilla que é a citada bombilla… ata que o sabor se vai esfumando e compre entón reencher a cabaza: isto a calqueira hora do día, por máis que haxa xente que prefire matear cedo, sabedores de que a apenas excitante beberaxe lles impide conciliar o sono.

 

Luxoso mate antigo, colonial ou imitado

Fonda pegada ten o mate na sociedade rioplatense, agudizada no Uruguai e revitalizada co crecente empoderamento das clases populares. É que, en tempos, as clases altas e máis urbanizadas e globalizadas, foron desplazando o vezo de matear por consideralo pouco fino, demasiado rústico (onde se iría a comparar co tea ou chá!). Curioso é que os emigrantes retornados, fins do XIX e comezos do XX chegaron a importar o costume en lugares tan inesperados como Laxe e Fisterra.

E foi o pobo de base o que, mesmo como un acto de rebeldía implícito, reforzou o uso que, nos comezos das eras, fora privativo de indios e gauchos, ata facerse hoxe universalmente visíbel, mesmo levándoo pola rua, nas oficinas, ata nos solenes lugares de goberno, o que se fixo posíbel mercé ao invento do termo, que veu sustituir a tradicional caldeira ou pava.

Todo o significado antropolóxico deste hábito crioulo é imposíbel de desenvolver neste curto texto.

Dito de M. Riveiro Loureiro: Quen toma mate e come zapallo… volve alá… polo carallo! (Zapallo, hortaliza variante da cabaza).