O Curmán de
Undochán
“El sol alumeia mis paso. No sé si el sueño me fez
despertar o la isperanza creció con
el rocío de la noite y me plantó
estas gana de salir. Despós de tantos mes me afeité, busqué la camisa a cuadro que le gustaba a mi madre, preparé el mate y salí…”. Así se
expresa Fabi, o Chicharra (“Mi madre me llamaba Chicharra porque yo impezaba hablar y no paraba. Era una
matraca de palabra. Cuando nosotro ía hacer algún mandado, yo ía hablando. Cuando mi madre me llevaba
en la iscuela, yo ía falando. ‘Para um pouquinho,
Chicharra, tas me aturdindo’”).
Fabi ficou orfo
da nai, fillo único de muller abandonada, a vivir na cidade nortina de Artigas,
no punto máis afastado do país, limítrofe, rio por medio, coa brasileira
Quaraí. E reflicte a fala fronteiriza nunha novela intitulada Viralata (2015), sendo viralata o can sen dono que vira as
latas do lixo en procura de restos comestíbeis. Ese texto foi Premio Nacional
de Literatura en Narrativa édita 2017, ata acadar a fortuna dun filme a máis da
representación teatral, todo en pouco máis de dous anos, para ventura do seu
autor, Fabio Severo (1981).
Isto viría pór
de relevo, alén da calidade literaria que se lle supón, o interese crecente por
ese fenómeno lingüístico coñecido como portunhol/portuñol: seique Undochán
tentou dálo a coñecer en Galicia “van alá máis de trinta anos”, dime o vellouco.
(De xeito que aí vai a publicidade, o menos que debo brindarlle a meu curmán,
despóis de me apadriñar).
O caso é que
esta sua fronteira uruguaiana (de feito Uruguaiana é unha cidade brasileira na
beira do río Uruguai, que naquel territorio nace) é, con moito, a máis poboada
do inmenso país, que limita con todas as nacións sulamericanas, agás Chile e
Ecuador. Sumado a iso que dita zona limítrofe non presenta ningunha barreira
natural entre as duas repúblicas, resulta unha penetración incesante do grande
no pequeno, primeiro bélica, despóis económico-territorial (compra de terras, a
certa altura atacada por leis uruguaias) e poboamento en base a establecementos
rurais, case sempre latifundios (estancias).
 |
|
Edición do histórico
libreiro larachés-montevideano
Antonio Barreiro y Ramos .
|
Tal pacífica
invasión de colonos, masiva na metade norte, deu pé a unha cultura mixta
manifesta nos costumes, língua, música e ainda máis. Multitude de palabras
portuguesas entraron na fala e despóis nos diccionarios (o último o Diccionario del español del Uruguay da
Academia Nacional de Letras, 2011), sen que isto impida que moitos xiros e
voces pasen desapercibidos, val dicir, son tan familiares, que a xente non se
decata da sua orixe foránea.
Algúns exemplos:
o personaxe Chico Carlo (que dá
título a este clásico xuvenil de Juana de Ibarbourou) refírese a un rapaz de
evidente nome oficial Francisco Carlos, que pon á vista o hipocorístico Chico e
máis esa prescindencia do “s” final que víamos antes. Outro: Cerro Largo, departamento fronteirizo,
expresa o largo portugués equivalente
ao ancho español. Xa falamos da erba marcela (macela, español manzanilla), alteración produto da
ignorancia desa palabra allea á lingua oficial do Uruguai…
Máis: lombada chámanlle á lomada ou badén. Jeito é palabra habitual aquí. Como lambeta (larpeiro). Como mormazo (mormaço, recalmón, bochorno climático). Igual pasa coas construcións más
nada, más nadie, más nunca… Curuya (coruja), cayuera
(cachoeira) ou ticholo/chicholo
(tijolo, ladrillo oco) úsanse
habitualmente, dependendo dos ambientes, tal pasando con bencer
(benzer, abençoar, bendecir un
curandeiro) ou o comunísimo vichar (vigiar,
espiar)…
Olive(i)ra,
Ribe(i)ro ou So(u)sa e Saraiva (tornado Saravia) son apelidos popularísimos
neste país, derivados dos portugueses homónimos, castellanizados con perda
daquel ditongo… moita culpa diso téndoa a pronuncia relaxada dese ditongo polo
portugués do Brasil: Oliveeera, etc. Só resta citarmos o caso de moitos autores
clásicos do Uruguai con fragmentos en portuñol nos seus textos castellanos (Chico Carlo é un exemplo, máis tamén
Eduardo Dieste na sua obra dramática El
Viejo: ollade que dous galegos-fillos).
Copla
brasileira relacionada: Menina dos olhos verdes/ me dá mate p’ra beber/ Nao é
sede, nao é nada/ e vontade de te ver.
Ningún comentario:
Publicar un comentario