Crónicas desde o outro mundo (90)

Estancieros e filántropos

O curmán de Undochán

Francisco Dorrego –

Hospital Español

Nen todos os estancieros (facendeiros) galegos foron filántropos… nen todos os filántropos galegos foron estancieros. A non ser que nos paremos na figura do hoxe esquecido Francisco Dorrego (Padrón, 1837-1931), que reuníu ambas características. Dono de miles de hectáreas de campo en Paso de los Toros (cidade onde ten unha rua, datos do amigo C. Arezo), deixou grandes legados para numerosas institucións, algunha tan importante como o Hospital Español de Montevideo (onde se pode ver o busto que reproducimos, por xentileza mancomunada da dupla A. Turnes-L. Blau), achándose, na sede do propio Ministerio de Salud Pública, unha placa ben elocuente: “Francisco Dorrego: fue generoso con la miseria humana”.

De resto, e co risco de sermos reiterativos, velaí unha serie de vellos terratenentes, dacabalo dos séculos XVIII e XIX, tales: Márquez (Crón. 84) ou Farruco Rodríguez (Crón. 3), Ortoño (Crón. 42) ou Pereira (Cróns. 6 e 81), mesmo Porrúa (Crón. 87) ou Ortiz de Taranco (cróns. varias), todos eles tratados por nós desde outros puntos de vista que este de gandeiros e/ou propietarios de latifundios.

A eles podemos engadir a Manuel Vázquez de España (Sumio-Carral, 1735-1812), “o primeiro galego de Tacuarembó”, quen posuía senllas estancias dunha e doutra banda do río Negro, e acabou casando unha sua filla co porteño-catalán Pedro Casavalle, dono dos terrenos nucleares do barrio montevideano deste nome.

E tamén ao seu paisano, quince anos máis novo, Manuel Nieto Abelenda, que arribara aquí (1772) como soldado, chegando a ser cabildante da novel Montevideo, en cuxo desempeño propuxo, co consabido éxito, a creación do Cuerpo de Blandengues de la Frontera (1797), instituto moi beneficioso para a protección de estancias como a sua, marxe meridional do mesmo río Negro (outra vez no Paso de los Toros, como anunciando ao futuro Dorrego). Nieto, finalmente, resultou concuñado daquel Farruco Rodríguez, cuxas terras estaban ao sul da grande e citada corrente fluvial.

Xa no XIX pleno temos ao ourensán Francisco Vázquez y Vázquez (1793-1869), gran comerciante e facendeiro en Paysandú, beiras do río Uruguay, que exercéu como alcalde ordinario (e agora aparece o filántropo), restando del o legado do reloxio da torre esquerda da igrexa sanducera (1888), derramada que foi a sua avultada fortuna.

Vázquez lévanos ao segundo capítulo desta crónica, cal son os filántropos, estes xa de condición urbana, dos que sería o primeiro, cronolóxicamente, o noso vello coñecido coruñés Joaquín de la Sagra, ponte cos que seguen, a maioría actuante no XX, o primeiro, o galego de Cádiz José María Buyo (Cróns. 17 e 40) e o tamén xa tratado por nós Vicente Arcos (Cróns. 10 e 65). É, xa introducidos no século pasado, cando surxe, entre outros, o mecenas Canabal.

Jesús Canabal Fuentes (Amenal-Pereira-O Pino, 1897-1985), chegou a Buenos Aires en 1910, pasando logo a Montevideo, onde se estableceu como industrial papeleiro, fundando (1937), cos seus irmáns José, Andrés e Manuel, a Industria Papelera Uruguaya, S. A. (IPUSA), que permaneceu na familia ata 1994 e tiña importante fábrica en Pando (Canelones), da que saían os produtos marca Suevia, operando, ao tempo como imprenta.

Máis tarde integrou o grupo creador do Banco de Galicia (1956-1966), que chegou a ter oito sucursais e acabou formando sociedade co Banco del Trabajo Ítalo-americano, ata desapareceren (Crón. 19, ilustración). Mecenas da cultura galega, Ministro Plenipontenciario do goberno da República española no exilio (1958-1962), foi Medalla Castelao 1985 (Galicia) e antes Vieira de Prata 1969 (Montevideo). A título póstumo (2006) foi nomeado fillo predilecto do Pino, e dado o seu nome á praza da capital do concello natal. (M. Losa publicou a sua biografía en duas edicións sucesivas, Montevideo, 2007 e Vigo 2010).

Compre salientar que o espíritu masónico alentou en varios destes benfeitores.

Observación extemporánea: [A vasta colección] quixotesca de Arturo Xalambrí (1888-1975) valeulle a Montevideo o título de cuarta cidade cervantina (despóis de Alcalá-España, Guanajuato-México e Azul-Arxentina)… o cal se sumou á “cantidade de bibliotecas públicas, edicións de libros e presentación de obras teatrais por número de habitantes” para lle conferir á capital uruguaia e ao país un posto especialísimo no conxunto das nacións máis cultas do planeta. (Extractado de Loreto Mármol, 2020. Aporte de X.P.Mondelo).