Ons, unha sentinela no Atlántico (e X)

 Visita ó camposanto e despedida.

            Os nosos pasos van agora cara a igrexa vella, un pequeno edificio dunha soa campá, agora coa porta pechada, que fica por encima das casas, como se non cansase de mirar ós veciños; e coma calquera outra igrexa de aldea rodeada polo cemiterio. Aí están as dúas parroquias, a dos vivos e a dos mortos, uns e outro mirando cara o altar. Ambas as dúas xuntas e arroupándose, coidándose. Os vivos pídenlle ós finados que interveñan por eles nas altas instancias do ceo, e os finados saben que permanecen na memoria dos seus. Imos como din que ía a Compaña, despois de visitar a alguén, calados e atentos ó camiño, pero nós sen malas intencións, procurando as claves da vida incluso entre os finados

.
             De todas as  maneiras a Compaña, polo que sabemos, tanto aquí como en terra firme, non é mala, só cumpre cun cometido triste, do que todos queremos arredarnos, pero natural, como é o de marcar o límite, chamar a aquel que cumpriu o seu tempo. Peor é o que fan algúns veciños para levarlle a desgracia, inesperada, indesexada e con maligna intención a aquel a quen, por algún motivo, non lle queren ben, tal o de coller un anaco da súa roupa e meterlla na boca a un sapo, de tal maneira que, mentres o sapo non a cuspa, o dono dese trapo sentirase mal.

  

          Mais, como para todo hai remedio, aquel que sinta os efectos dun aollomento, pode evitalo indo á praia e formando dezaoito bólas de argazo, colocando nove á dereita e nove á esquerda, para despois tirar as da dereita ó mar dicindo:

            Ondas do mar sagrado

            tirádeme o aire de morto

            de vivo ou escomungado.

            Un Padrenuestro e unha Avemaría

            As outras bólas, as postas á esquerda, sécanse na lareira e logo arróxanse ó mar, como se arroxan todos os males, para que a marea os arrede da xente.

            Non sabemos se había moitas malquerencias nesta illa, que nos anos sesenta non chegaba a cinco centos habitantes. Unha illa onde a endogamia se manifestou como unha das súas características e que podemos comprobar no cemiterio, onde se repiten os apelidos nas distintas tumbas, moitas delas de xente nova, pero sobre todo, moitos nenos de escasa idade, de meses a maioría, o que nos fala dunha grande mortalidade infantil que ben pode ter tres vía causais, a endogamia mesma, a malnutrición debida á carencia de productos, nunha economía practicamente de subsistencia, e a falta dunha medicina colexiada, que os nativos suplantaban con remedios tradicionais. E entón volvemos a lembrar as iconas da igrexa, aqueles santos relacionados co nacemento e a protección da infancia, de San Ramón Nonato e dos avós de Xesús, así como do seu pai putativo. Unha vez máis, e tivo que ser aquí, neste camposanto, onde comprobamos que sabendo ó que se lle reza, saberemos ó que se lle teme.

            E como esta igrexa está pechada, baixamos a despedirnos dos protectores da illa na igrexa nova, e por costume instalada entre os visitantes, tamén nós lle deixamos á Virxe, non unha flor, senón unha simple goma de pelo, que ela acapara entre as mans. E baixamos cara ó peirao, a coller o barco que nos devolva a terra firme, co caderno cheo de notas e a cabeza envolta e mil e unha dúbidas.

Unha fonte en Ourol

As construccións populares resolven distintos problemas humanos, solucionan carencias e amosan o amor ós demais. Tal vez, nesta fonte que atopamos abandonada, comesta de herbas e silvas, sen auga e sen vida, se resuma esa apreciación que dicimos. Non só prové de auga ós veciños, senón que tamén amosa o cariño con que un fillo lla dedicou a súa nai.

A placa (sen acentos, pois naquel tempo as maiúsculas non se acentuaban) di:

Recuerdo a la memoria de mi madre. Tomás Gómez Chao. Compañeros, amad a vuestra madre, a vuestros hijos y al trabajo que dignifica al hombre. Instruyendo a vuestros hijos hacéis el mayor servicio a la sociedad y a vosotros mismos. Ano de 1935

A vinganza do san Ramón de Loroxo

O san Ramón de Loroxo, que se celebra na capela do pazo de Loroxo, tamén coñecido como Casa de Mandiáns, en terras de Bergantiños, congrega ás devotas embarazadas que cada ano se acercan solicitándolle axuda para os delicados intres de dar á luz, a el que despois de morta súa nai saíu á vida, e por iso o alcuman o Non-nato ou Nonato. E énchese o recinto do pazo e terreos do entorno para asistir á misa e, se é necesario, á baixada do santo sobre a ofrecida, colocando a imaxe sobre a cabeza, o ombro dereito e logo o esquerdo ó tempo que se recita a fórmula:

  Santo bendito che dea a sanidá

   che quite a enfermidá

   co poder de Deus

    e da súa bendita madre

Un padrenuestro e un avemaría.

            Despois vén a procesión, que ha de percorrer aqueles camiños e lugares que de sempre se percorreron e que neste caso incluía a volta a un cruceiro que había nunha finca do lugar.

            Pero sucedeu que os donos de tal finca decidiron pechala con muro e cancela, e para o día do santo esqueceron ou non portaron por abrirlle unha porta á procesión, co que o santo non puido ir por onde sempre foi; e non debeu de gustarlle ó Nonato aquela prohibición dun dereito de paso ás que obrigan antigas leis de uso e paso, que volveu para a capela triste. E a vinganza foi terrible.

Ese ano, os propietarios do cruceiro, da finca e da porta pechada tiñan unha vaca para parir, próxima de dúas crías, que morreu inesperadamente, ela e o que levaba no ventre.

O Nonato nin sequera permitiu un nacemento.

Ons, unha sentinela no Atlántico (IX)

A volta do camiño e do tempo

  

      Pretendemos percorrer a parte occidental da illa, esta abrupta parte que nos permite ver os mares de Sálvora e Corrubedo, limitando a parte norte do mar, de onde comeza a levantarse un vento que despexa toda a néboa que quedaba e semella querer traernos o olor dos pinos da Barbanza.

            O percorrido, sempre preto do mar océano, permítenos ver esoutra paisaxe de toxos, a antiga fonte de enerxía calórica dos insulares, que deixaban medrar por tempadas de ata dous ou tres anos para ter leños gordos e duradeiros.

            Tamén se cruza no camiño o novo sistema de transporte da illa. Os carros de outrora

fican morrendo entre os arredores e fincas incultas para abrirlle paso ós pequenos tractores que reparten os encargos que o barco de Ons trae cada mañá.

            Todo o camiño é un inmenso miradoiro que nos leva preto do faro, no lugar máis lugar máis alto da illa, e máis aló aínda imos procurando a chamada punta do Centolo, un promontorio que se ergue no extremo norte, e a onde en época de cría de aves non se pode acceder. E desde aquí, desde este cume, temos enfronte os montes da Curota, os Dous Gallos, e o Iroite, e ó pé toda a costa que abrangue desde Aguiño ata Cabío, e xogamos a adiviñar que é cada cousa que se ve, e distinguimos a igrexa de Palmeira, esa da que contan que foi ronsada desde o lugar de san Pedro ata preto do porto, media legua de camiño, arrastrada por dous valentes que a foron empuxando paso a paso unha noite de bebedela.

            Ata esta punta do Centolo chegan moitas sensacións que nos fan sentirnos parte desta terra, onde repousamos un anaco antes de baixar, cos nosos bocadillos na saqueta á praia de Melide, un branco areal de augas frías, onde podemos repousar un anaco, sacudir o pó da larga camiñada e emprender de novo a rota cara a praia das dornas, onde concluímos a volta en redondo á illa.

            As dornas de Ons, as dornas polbeiras, que mantiveron ata ben avanzado o século XX as formas tradicionais e os máis arcaicos métodos de mantemento e conservación, son agora, coas casa abandonadas

e cunha actividade practica e exclusivamente dedicada ó turismo, uns obxectos en perigo de extinción. Só algunha dorna apodrece nun balado e algunha outra dorme tranquila fronte ó mar, ociosa e saudosa de nasa, redes e polbos. Semella pois, que coas voltas do camiño feito, volvemos de novo a un tempo que só nos pode lembrar o pasado. Aí están estas dornas de tipo carreirana. Delas só quedan pequenos exemplos fotos, algunha lembranza e a caldeirada de polbo que degustamos nun dos restaurantes da illa, despois de probar un anaco de empanada milla, tamén de polbo, para facer honor á tradición, onde mar e terra se conxugan nun exquisito manxar, moi semellante a outros que temos probado nalgún dos portos da ría de Arousa. A fin o illa grazas ás dornas non está

illada, abriu camiños a terra firme, trouxo e levou ideas e costumes, mercadorías e ansias de abrir fronteiras e saltar salseiros, e tamén, entrando por esa punta do Centolo que antes visitamos, hoxe paraíso de aves acuáticas, ás veces vén a Santa Compaña, que aquí, en Ons, se fai anunciar con luces e campaíñas para avisar da vindeira morte dalgún veciño deixando un cadaleito na porta do chamado, e logo segue camiño cara ó cemiterio, onde desaparece. E nós, curiosos como somos, cara ese cemiterio iremos despois de degustar a caldeirada de polbo.

Visita ó camposanto e despedida

Ons, unha sentinela no Atlántico (VIII)

 O buraco do inferno

  

          Xusto ó dar a volta, virando cara suroeste, anuncian a presencia deste temible lugar unhas cruces que nos falan dalgunha desgracia ocorrida en tan vertixinoso cantil, e cara el imos. É terra abrupta. O océano esténdese ata o infinito, e un servidor imaxina a algún pesco desde este promontorio, mirando ó horizonte, aló pola idade media, preguntándose que había máis aló desa liña onde ceo e mar se xuntan. Esa sería unha pregunta que lle cadraría moi ben a calquera habitante da costa atlántica, e non a un comerciante de panos nacido no Mediterráneo, pero este non é o momento para falar da patria de Colón.

            Camiñamos, pois, cara esas cruces que se erguen sobre o cantil, e nos lembran do perigoso que é o lugar, e sentimos xa de lonxe o ruxir do mar como un touro bravo que loita por desafogar toda a súa furia. Imos, porque a aventura invítanos a explorar paisaxes e sensacións, pero non sen certa precaución. Din que por este illa e por este lugar, rolda un touro negro coma a noite,  coroado por dous cornos de ouro como o sol, exercendo de porteiro deste buraco polo que entran os finados camiño do Outro Mundo. Non é pois o inferno cristiá de lume e maldición o que o touro protexe, senón o mundo dos mortos das mitoloxías gregas, o Hades aquel ó que baixaron heroes como Odiseo cando buscaba consello para seguir a súa longa viaxe. É o touro que de sempre simbolizou o poder fecundativo da natureza, quen anuncia o triunfo da vida sobre a morte, e eses cornos lembran ó sol que fai xerminar as plantas.

            Si, xa de antigo o touro negro estaba asociado á noite e á morte, o seu ruxido ó ruxir do trono, a súa forza á forza fecundadora da natureza, os seus cornos á forza da vida e en conxunto todo el non é máis ca luz que renace tras a noite, a vida da primavera triunfando sobre o ermo inverno, e en Exipto, para simbolizalo mellor, hai pinturas nas que un touro negro transporta o cadáver de Osiris, o deus que vive tras a morte.

            Volvemos daquela a lembrar aquela imaxe que coroaba o pinche dos hórreos, eses cornos rendidos ó chan, eses raios que poden e deben facer medrar a semente, o poder apotropaico dun símbolo que invoca a triunfo da vida sobre a morte, do ben sobre o mal.

            A provincia de Pontevedra é unha provincia rica en mitoloxías gregas, desde o Tui de Tideo, rei de Etolia e o seu fillo Diómedes, ata o Teucro de Pontevedra. Por iso dicía don Celso García de la Riega cando discutía con don Manuel Murguía, que esta non era terra de celtas, senón de gregos e suevos. Cada un tiña a súa tese e ambos tiñan algo de razón.

            O burato do Hades, como lle vou chamar desde agora, é un profundo pozo ó que non lle vemos o final, no fondo do que brúan as augas con tan rouca chamada ó abismo que mete medo; e despois del, o camiño segue polas abruptas costas, deixando ver xa a illa de Sálvora e a punta de Corrubedo, logo os montes da Barbanza e o Iroite, pero tamén no cume desta mesma illa, no mesmo centro dela, erguéndose con toda a maxestosidade permanece o faro de Ons, a guía de navegantes, e, como dixemos no primeiro capítulo, o que nos indica como vén o tempo para a ría segundo a rapidez con que as nubes o cobren.

    

        Percorremos pois a costa atlántica antes de baixar, desde o faro, á praia das dornas, ó lado do peirao, que xa vai sendo hora do xantar.
A volta do camiño e do tempo

UM APELIDO. UM NOME. LAMA/LAMAS/LAMELA/LAMELAS/LAMAZARES.

                                                                       Por UM-DO-CHAO.

O apelido.

Apelido geográfico pois se refere a umha realidade da natureza, como é um certo tipo de terreno alagado, formando barro, lodo ou lama, o que, por sua volta, deriva em lameiro, que tamém se asimila a pradeira ou pasteiro, e lamazal/lamazares. De geográfico ou topográfico passou a ser toponímico, val dizer, originado em nome de paragens e de núcleos povoados bem concretos. Temos equivalente astur-leonês em apelidos como Llamas e Llamazaares, o primeiro levando-nos a confundi-lo co castelhano llamas, lapas de lume ou fogo. Lamela e Lamelas som outros seus derivados (por diminuçom) tam presentes na toponímia como na onomástica.

Vemos que é bem mais numeroso o apelido Lamas do que Lama; e que nom parece existir o singular de Lamazares… caprichos das línguas, que nom sempre evolúem com fria lógica… a semelhança do que se passa cos verbos chamados de irregulares…

Etimologicamente lama/s é de origem confussa, latina em princÍpio, tamém emparentado com limo e até cos topónimos Lema, Lemos e Limia. Além disto, Lamas  evoca-nos os lamas, ou monges tibetanos; do mesmo jeito que Lima do Peru, nada tem a ver co rio que os portugueses chamam Lima e nós Limia. Dous mais dos numerosos casos de homonímia entre línguas que nom tenhem parentesco ningum.

As personagens.

Valentín Lamas Carvajal

Empezando por casa, aí temos como exemplo sobranceiro a:

1 Valentín LAMAS Carvajal (com esse seu apelido materno castelhano) (1849-1906), o inventor do famoso seu heterónimo Frei Marcos da Portela, cujo fruito mais popular foi o Catecismo do Labrego, sem esquecermos a sua poesía: “Fálame nesa fala melosiña…”

Para falarmos dos Lamas no mundo, nom temos mais remédio que nos mergulhar numha família que florescéu nos dous países do Prata: Uruguai e Argentina. Assi:

2 Andrés LAMAS Alfonsín (uruguaiano, 1817-1891), controvertida personagem tam decimonónica como o nosso Valentín, que foi político, diplomata e escritor e jornalista, com cultura nada comum. El era neto paterno de Domingo Lamas, de Redondela, e de Francisca Regueira, de Ferrol, casados em Montevidéu, e neto materno doutro galego, este de Caldas de Reis: Melchor Alfonsín (seguramente relacionado co que fora presidente argentino do XX, Raúl Alfonsín).

Carlos Saavedra Lamas

3 Carlos Saavedra LAMAS (argentino, 1878-1959), pertencente à mesma família, quem foi tamém político e diplomata, participando em foros internacionais ao maior nível, a prol da paz e dos direitos dos trabalhadores, conseguindo (1936) que se assinasse a paz entre Bolívia e Paraguai, fito que marcou a fim da sangrenta Guerra del Chaco, o que lhe valéu a concessom, dito ano, do Prémio Nobel da Paz.

Ons, unha sentinela no Atlántico (VII)

 A punta dos fedorentos

            Din que aquí tamén houbo un castro, que chaman de Canexol (ou sería caniço, ou quizabes un canejo portugués), pero del só atopamos un cativo conxunto de pedras, unha cunha incisión que acusa a man do home e pouco máis, nin sequera a forma ou o detalle polo que adiviñar a razón da mesma, así pois, tras valorar as características paisaxísticas de todo castro seguimos con rumbo sur, cara ó mediodía, onde as guías anuncian a existencia dun miradoiro desde o que se ven en fila Onsela, xa emerxendo da néboa, e as Cíes, ademais das entradas das rías de Vigo e Pontevedra, así como uns pescos ó fondo do alto cantil onde xa se fai presente a vexetación de toxos.

            Aquí xa non hai casas. Os ventos que veñen do océano fan desta parte un lugar abrupto, pero imos quedarnos co nome deste miradoiro:

            O miradoiro dos Fedorentos.

            ¿Quen eran os Fedorentos?. ¿Por que fedían?.

            Cada quen ten a súa teoría, desde que este era o lugar a onde saían os cadáveres dos náufragos, ou onde as algas e argazos se amontoaban, como tamén o lugar onde varaban os golfiños, baleas ou arroaces enfermos e moribundos. Non deixa de ser curioso que xusto enfronte, na Onsela, estea a praia que chaman das moscas. Logo, o nome non é gratuíto; á fin, entre esa praia e este promontorio rochoso ábrese a porta pola que as rotas do océano atopan doada entrada, xa de correntes mariñas como do amparo dos ventos que empuxan cara terra firme, e nese empuxe de entrada, ben podía ser que os descoñecedores destes mares desen coa quilla nalgunha destas rochas que marcan o paso.

            Pero, ¿e se o nome se refire a que aquí era o refuxio de enfermos infecciosos, ou de chagas abertas e cheirosas, como se sabe que había en moitos lugares costeiros e arredados da poboación?. ¿Podían ser os fedorentos unha comunidade de, poñamos por caso, leprosos, ou de gafos, como din os portugueses?.

            Se sondes crentes, botade unha oración polo que este lugar foi, se non o sondes deixade caer un simple ramallo de herbas, un bico ou un saúdo coa man movéndose tal ánima compañeira, e sigamos a nosa andaina. 

O buraco do Inferno

Ons, unha sentinela no Atlántico (VI)

 A laxe do crego

            Fronte ás casas, como unha advertencia, coma un espello de boa conducta, como un estandarte ó que seguir, aparece entre a néboa unha rocha que os insulares chaman a Laxe do crego, un promontorio rochoso ó que se pode acceder a pé coa marea moi baixa, e senón nalgunha embarcación desde a praia Area de Cans.

Din que aquí, aló pola alta idade media, xa desde o século VI, empezaron a vir algúns cregos coa idea de traer o evanxeo está illa. Uns viñan e marchaban porque a tranquilidade e as regras morais que os paisanos aplicaban sen necesidade de imposición ningunha demostrábanlles que pouco había que facer, outros porque axiña cansaron de comer tanto polbo, pero outros ficaban engaiolados, precisamente, pola paz que aquí se vive. Claro que ás veces esa paz era interrompida polo ataque dalgúns piratas, viquingos unhas veces e musulmáns outras, que ó cabo non ficaban moito na illa, onde só había pescos e peixe seco, porque o seu espírito levábaos a buscar a fortuna en lugares máis concorridos e de maior boato.

Máis en certa ocasión chegou a esta illa un santo varón que atracou nas súas ribeiras coa única intención de ensinar ós paisanos que atopase as verdades nas que el cría, e tanto se involucrou coas xentes e coa paisaxe, que desexou ficar aquí para a eternidade, formando parte da paisaxe; e para iso non atopou mellor sitio onde repousar cando deixase de vivir entre os homes, ca ese promontorio rochoso  medio do mar e medio da terra ó que os salseiros bañan con vento de nordés tal bendita escuma de branca pureza.

Aquel crego do que ninguén lembra o nome que tiña, ou ó menos un anaco dalgún dos

seus sermóns, milagres ou obras, nos momentos en que o seu labor apostólico o deixaba libre, subía a este promontorio, a pensar nese Máis Alá que el agardaba como meta para ver ós seus deuses e santos, e accedía a esta laxe cada día a través dos mesmos chanzos que a pedra ten, como se ela mesma o invitase a subir, e onde, día a día e ano a ano foi cavando a súa sepultura, coma quen abre unha porta ó paraíso.

A santidade vai parella coa humildade, e non hai santo no calendario tan humilde coma este que nin nos deixou un nome con que veneralo nin unha data para festexalo.

Era o seu desexo, renovado a cada golpe de maza cando facía o seu leito para a eternidade, encontrar aquí a paz e a gloria polos séculos dos séculos, do que agora, xa só queda ese sarcófago labrado, desde o que todos saben que o seu desexo de acadar a gloria se cumpriu, e onde os crentes que hogano a el se achegan deitan, pechan os ollos e, lembrando ó seu constructor, piden un desexo, que o santo crego sen nome concederá pola memoria que del se garda.

 A Laxe do crego é agora un santuario sobre o que a alma do santo permanece e faise presente na memoria dos visitantes, ata converter este promontorio nun lugar de peregrinación e devoción a un milagreiro santo sen nome que atende, de tan peculiar maneira os pedidos dos devotos.

O por que decidiu ficar aquí é un misterio, pero podemos intuír que quixo permanecer onde cada día os veciños o visen e o lembrasen, á fin, o ceo só é a boa memoria que se garda do finado, e non hai gloria máis grande para quen deixa este mundo ca ser lembrado con cariño por aqueles que conviviron con el, e polos descendentes que seguirán téndoo presente a través dos séculos. 

A punta dos Fedorentos

Ons, unha sentinela no Atlántico (V)

As casas, os hórreos, as fontes.

            É nesta banda de leste onde está a parte máis rica arquitectonicamente falando, ou máis exactamente na parte que vai cara sur, o sueste, pois ó ser a máis abrigosa tamén era onde as condicións ambientais facían máis doada e soportable a vida.

As construccións mostran as necesidades, os recursos e o enxeño dos moradores. E buscando esa adaptación ó medio, onde abundan os hórreos, o que nos indica a importancia da agricultura na illa, a pesar da fama mariñeira que ninguén lle quita, e vemos neles unha construcción sólida, de cantería moi traballada, tal vez máis sólida e máis delicadamente elaborados cás mesmas casas, adaptadas estas ó terreo, como enterradas nel, formando pequenos núcleos que semellan emerxer do chan, aínda que na maioría observamos que a porta de entrada ten o acceso a través de tres ou catro chanzos. Son construción de paredes feitas de cachotes de pedra mentres que os ocos de portas e fiestras, poden (que non sempre) ter pedra labrada, sempre mirando á necenza do sol, e aínda que hoxe chegan a xuntar varias casas para facer unha algo máis grande, en orixe eran pequenos habitáculos de chan térreo, cunha porta e unha fiestra, onde se reparte a cociña e unha habitación, con cortellos e cuadras arrimadas. A parede traseira

chega a enterrarse tanto no chan que ás veces non levanta medio metro, e outras veces sorpréndenos unha cheminea que nos fala da riqueza da casa, como símbolo de poder económico, pois a lareira onde hai moito lume é porque ten moitas potas a cociñar e todo iso necesita unha cheminea acorde co fume que sae.

            Non hai rúas entre as casas, senón que se dispoñen como filas de tres ou catro, os tellados son a dúas augas, ás veces o de oeste máis longo co de leste, moitas fiestras carecen de aleiro no lintel, non hai miradoiros nin balcóns, que tampouco se necesitan, neste lugar onde todo el é un miradoiro, agás na da rectoral que era casa grande.

            Sentimos curiosidade pola simboloxía apotropaica, e fixámonos nos hórreos, construídos con pedra sólida e ben traballada, coa base cerrada entre os pés, maioritariamente cerrada, para aproveitar como adega, uns hórreos que, vistos por separado, dan idea dunha  boa riqueza agrícola, e que teñen como adorno maioritario o pináculo, representación fálica contra o mal de ollo e propiciador da semente e da reproducción; e sen embargo, en moi poucos hai a cruz, limitada esta, case en exclusiva ós da casa do crego, que son dous, e ambos os máis grandes de Ons. Pero tamén nos chama a atención unha especie de semicírculos enfrontados baixo o aleiro do pinche, sempre o mesmo símbolo, dúas curvas máis ou menos separadas ou pronunciadas, unha simboloxía que tratamos de identificar con algunha figura do folclore etnográfico, e imaxinámolo como dous cornos cara abaixo, ata que lembramos o vello amuleto usado contra o mal de ollo en distintas partes da nosa terra, formado polos cornos de vacaloura ou escornabois que se levaba pendurado do pescozo, e na semellanza, esquemática, que estas inscricións teñen cos atributos do coñecido insecto. Á fin, a fortuna sempre atrae a xenreira dos envexosos, e contra ela hai que defenderse coas armas que a tradición nos dá.

            Tamén se ven algúns pozos modernos, deses chamados de barrena, para o abastecemento de auga doce, pero gustamos de ver un sistema de recollida da auga consistente en aproveitar un dos moitos desniveis do terreo para reforzalo con pedra ata facer unha arqueta, máis ou menos grande, á que lle engaden un torno ou tubo para que a auga flúa controlada e sen que se perda, tal unha fonte ou, noutras ocasións, unha especie de piscina que mantén no chan a auga recollida.

            Aí está a vida adaptada ó terreo, facendo propia a terra que se habita, co mar sempre presente, atraendo a nosa mirada.

A laxe do crego

            

Ons, unha sentinela no Atlántico (IV)

As dúas caras da illa

  
Saímos da igrexa ó encontro da vida, á procura das claves que nos indiquen como era esta illa, e o por que da devoción dos insulares sobre esas iconas de que falamos.

            Sabemos que practicaban unha economía mixta, a pesca e o marisqueo durante medio día, e o outro medio a agricultura, que coidaban galiñas e galos que, chegando o Nadal levaban a terra firme a vender coa voz “Quero Galo”, aves ben mantidas a base de millo e papas de pan; e empezamos a camiñar cara onde hai máis casas, cara a parte sueste da illa, onde outrora chegou a haber máis de cincocentas persoas e agora a penas viven media ducia durante todo o ano. Unha aldea onde nos sorprende un pesco que prepara os aparellos, rodeado de gavotas que agardan a dádiva que el lle bote como se fosen pombas agardando as frangullas. As gavotas non lle temen ó pesco porque saben que el aliméntaas, e el que elas atraen a sorte, desde o intre en que coroan os barcos coa súa estela como se perseguisen a fartura.

            Aínda os bechos salvaxes aquí semellan convivir cos paisanos, e por iso lembramos aquela lenda que fala dun rapaz que, mentres gardaba o gando atopou unha pequena serpe á que lle deu un pouco do seu pan da merenda, e tan amigos se fixeron, que o mozo só tiña que chegar a aquel lugar onde pastaban os animais que, botando un asubío, aparecía a serpe e con el compartía o pan. Pero ó rapaz chegoulle o tempo de cumprir co Servicio Militar, e despois de moitos meses fóra, cando volveu e chamou pola becha, esta tanto o botara en falta que, enroscada a el con tanta paixón deulle morte. Entón, arrepentida, do mal causado por non saber medir a forza do seu cariño, a serpe botouse ó mar e morreu afogada.

           A outra versión que se conta di que a serpe abrazouno con premeditada maldade, e os máis misóxinos aseguran que non era serpe senón moza desagradecida.

            Miramos agora ó mar e a néboa semella querer despexarse, marchar, facendo aflorar as illas e pedras da contorna.

            A illa, con ser unha, ten dúas partes moi diferenciadas, que imos marcar cunha liña imaxinaria que percorra todos os cumes, onde seguramente se situaban a maioría dos secadoiros de congro e polbo que os insulares vendían en terra firma. Unha liña para deixar ó oeste a parte máis agreste e de perfil costeiro máis escarpado, con grandes cantís e furnas, afeitas a soportar a acometida dos ventos mariños; e a leste, mirando para a ría de Pontevedra, a parte máis abrigada, onde están as praias, as terras de cultivo, as casas e o mesmo peirao, que non existiu ata os anos sesenta, cando os insulares comezaron a facer barcos e xa non lles era tan doado atracar coma coas dornas, no embarcadoiro natural formado por areeiros e pedras.

            Na parte agreste, nesa parte bañada polo solpor, medran os toxos que os nativos usaban como combustible, e que recollían por épocas deixándoos medrar ata dous ou tres anos, co fin de engordarlle o tronco leñoso, mentres que na banda do amencer abunda en leiras de millo, que fixeron da empanada un dos pratos típicos da illa, e dos hórreos unhas das construccións máis abondosas.

            Andemos pois pola parte máis humanizada da illa.

As casas, os hórreos, as fontes.

Cangando coa propia pel ó lombo

           

            Poucos santos nos causan tanta repulsión ó mirarlos como san Bartolomeu, a quen lle arrincaron a pel a tiras, e desde entón, tal esta imaxe da catedral de Lugo, carga con ela ó lombo como un pesco cos tramallos.

            Din que o nome Bartolomeu significa, en hebreo, o que mantén suspendidas as augas, e sexa por isto ou porque foi discípulo do Bautista, o santo ten moi boa querencia entre os pescos, que lle poñen a capela preto de onde eles laboran, xa no peirao de Rianxo, en Cariño ou en Barreiros, por poñer tres sitios ben arredados entre si.

            Hai en Portugal un lugar chamado San Bartolomeu do Mar, a onde asisten os devotos para tomar un baño ritual, cada vintetrés de agosto, convencidos de que ese día o diaño anda solto, e a quen o santo combate vestido de soldado.

Ons, unha sentinela no Atlántico (III)

 Sabendo a quen se lle reza intuímos ó que se lle teme.

             Na illa, levados desa máxima que sempre dicimos cando visitamos outras terras, que sabendo a quen se lle reza sábese ó que se lle teme, entramos nunha moderna igrexa que construíron preto do peirao, fronte ó que noutro tempo, aló polos anos sesenta foi a escola. E ó seu carón polo lado de leste, érguese un cruceiro que conserva no varal unhas figuras moi erosionadas, das que intuímos que a que mira para o mar é a Virxe do Carme, e a que mira para dentro da illa un santo que ben pode ser o patrón, san Xaquín. Ela protexendo ós traballadores e el, o avó, ás crianzas.

            A igrexa, coma tantos templos da nosa xeografía, cambiou de sitio, cando os habitantes da illa buscaron a vida fora destas paisaxes, e a xente que atracaba a este peirao ficaba no entorno dos bares e praias, pois a orixinal co seu cemiterio arredor, está nun dos outeiros da illa, algo máis arredada do peirao. Pero de momento entramos nesta, que quere ser minimalista pero adórnase con cerámicas debuxadas máis propias da arte Kitsch, incluído un rodapés de cerámica que percorre todo o perímetro interior do templo, con esquemáticos peixiños, pero non por iso vai ser menos interesante.

         

   O edificio é un bloque alto e branco, que adorna a súa fachada cun tetramorfos sobre a porta principal, onde outrora debería ir un rosetón, e a ambos lados da porta, as xambas representan escenas da vida de Cristo, pero cunha presencia abondosa daquelas pasaxes evanxélicas que se refiren á relación co mar, xa sexa á pesca, ás tormentas ou o camiñar sobre as ondas, así como unha referencia ó ensino do oficio transmitido de pais a fillos, sen faltar a escena do nacemento e morte na cruz. Represéntase pois a vida, as vicisitudes que a visten, a loita diaria dun pesco.

            Dentro, a iconografía amosa á Virxe do Carme, como única imaxe mariñeira, mentres que as outras fan unha referencia, xa directa, xa indirecta, ós nenos, e aí temos ó patrón, san Xoaquín, o avó de Xesús, a santa Ana, a avoa ensinándolle a ler á Virxe nena, san Xosé co Xesusiño, santo Antonio de Padua co Neno sobre o libro, e san Ramón Nonato, o santo avogoso dos bos partos, o santo non nato, pois naceu despois de morta súa nai. Entendemos as iconas da fachada, relacionadas con xentes que vivían do mar e no mar, sempre dependendo das inclemencias do tempo, pero, ¿por que tanta referencia a santos protectores dos nenos?. Este é o primeiro misterio que atopamos nesta terra onde os homes coma os edificios e as crenzas han de adaptarse ó terreo.

            E si, mentres volvemos a contemplar a igrexa desde fóra, tamén observamos as primeiras casas, cravadas no chan como se emerxesen das profundidades da terra. E cara elas imos. Cara a paisaxe humana.

As dúas caras da illa

Pedir papas

         Todos fomos belicosos na nosa infancia e adolescencia. ¿Quen non lembra as guerras entre barrios?. E nesas guerras infantís ninguén era covarde, ninguén se rendía ó inimigo, e o mesmo inimigo respectaba aquela condición de valente que se lle supoñía ó contrario, e por iso, cando un xa vencera e tiña ó contrincante agarrado, prostrado no chan, non lle preguntaba se se rendía, porque sabía que non se rendería, preguntáballa se pedía papas, porque pedir papas era pedir unha tregua, reconfortar o ánimo e recuperar forzas co popular alimento para seguir logo na interminable guerra en que os guerreiros dun e outro bando tanto se respectaban e acababan sendo amigos.